Özellikle ergenlik dönemi yaklaşan çocukları olan ebeveynlerin son yıllarda en çok endişe duyduğu konuların başında 'erken ergenlik' geliyor. Ortaya çıkan psikolojik değişimlerin yanı sıra, çocuğunun büyümesinin etkilenerek boyunun kısa kalacağından korkan ebeveynler ve özellikle de anneler çocuk endokrinoloji polikliniklerine başvuruyor.

Acıbadem Kadıköy Hastanesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları, Çocuk Endokrinolojisi Uzmanı Prof. Dr. Serap Semiz, erken ergenlik hakkında bilgiler verdi.

İnsan hayatının en önemli dönemlerinden biri olan ergenlik özellikle ebeveynler için yeni bir mücadelenin de başlangıcını ifade ediyor. Son zamanlarda 'erken ergenlik' kavramından sıkça söz edilmesi, konuyla ilgili çok fazla bilgileri olmayan anne ve babaların kafasının karışmasına yetiyor. Çocuklarında hem psikolojik hem de fizyolojik değişimlerin erken evrede yaşanma korkusu ebeveynlerde endişeye yaratıyor. Ancak ülkemizde ortalama adet yaşının son 40 yılda değişmediğini ve ergenlik yaşı için alt sınırın kızlarda 8, erkeklerde de 9 yaş olduğunu hatırlatan Prof. Dr. Serap Semiz, kaygıyla başvuranların çok küçük bir bölümünün tedavi gerektirdiğinin altını çiziyor. Kimlerin tedaviye gereksinim duydukları ve nasıl bir tedavi uygulanması gerektiği konusunda verdiği bilgilerde de ailelerin endişelerini azaltıyor...

Erken ve erkence ergenlik nedir?

Ergenlik dönemiyle ilgili yaşanan belirtiler ve bunların yaş aralıklarına göre yapılan tanımları çok iyi anlamak gerekiyor. Buna göre, kız çocuklarında 8 yaşından önce meme gelişimi ve genital bölge ya da koltuk altı tüylenmesi, erkek çocuklarda 9 yaşından önce testis hacminde artış ve genital bölge ya da koltuk altında kıllanma olması 'erken ergenlik' olarak belirtiliyor. 'Erkence ergenlik' ise ergenlik belirtilerinin erkeklerde 9-10.5 yaşta, kızlarda ise 8-9 yaşta başlaması olarak ifade edilirken, adet kanamasının 10 yaşından önce görülmesi erken adet kanaması olarak tanımlanıyor.

Obezite önemli bir etken

Kızlarda, erkeklerden 10 kat daha fazla görülen erken ergenlik, ırk, genetik, coğrafi etkenler, beslenme biçimi, obezite ve çevresel endokrin bozucular gibi farklı etkenlere bağlı olarak gelişiyor. Kızlarda daha ender ve özellikle erkek çocuklarda daha sık gözlenen bazı iyi huylu beyin tümörleri de erken ergenlik nedeni olabiliyor. Prof. Dr. Serap Semiz “Son 40 yılda ülkemizde ortalama adet yaşı olan 12,5 yaşın değişmediğini biliyoruz. Ancak genital bölge veya koltuk altında kıllanma veya meme gelişiminde hafifçe erkene kayış gözleniyor. Son yıllarda ergenlik belirtilerinin daha erken yaşlarda belirginleşmeye başlamasının en önemli etkeninin ise çocukluk çağındaki obezite artışı olduğunu söyleyebiliriz. Ayrıca, sağlıksız beslenme ve temas edilen hormon katkılı gıdalar ve diğer endokrin bozucular da bu etkenler arasında yer alıyor” diye belirtiyor.

Erken ergenliğe karşı yapılması gerekenler nelerdri?

Erken ergenlik yaşayan çocuklarda, erken ve hızlı kemik olgunlaşması nedeniyle büyüme plaklarının erken kapanması, böylece final boyunun kısa kalması söz konusu olduğu için tedavide bunu engellemek amaçlanıyor. Bununla birlikte psikososyal ve davranışsal sorunların önüne geçilebilmesi de tedavi hedefleri arasında yer alıyor. Prof. Dr. Serap Semiz, özellikle ailelerin en çok merak ettiği konuların başında ergenliğin durdurulmasıyla birlikte boy kazancının sağlanıp sağlamayacağının geldiğine işaret ederek şu bilgileri veriyor: “Erken ergenlik tedavisi kızlarda 8 yaş, erkekte 9 yaşından önce başlandığında erişkin boyda kazanç elde ediliyor. Bu olgularda toplam boy kazancı 4-10 cm arasında değişebiliyor. Erkence ergenlikte yani kızlarda 8-9 yaş arasında başlayan ergenlikte ise tedavi sadece psikososyal yararlar ve adet yaşını geciktirme amaçlı uygulanıyor.”

Tedavi edilen çocuklarda final boyunu belirleyen başlıca faktörler arasında ise, ergenlik başlangıcıyla tedaviye başlama arasındaki sürenin kısa olması, tedavi başlama yaşının küçük olması, tedavi başlangıcındaki boy ve genetik boy hedefi olarak sıralanıyor.

Erken ergenlik tedavisi nasıl yapılır?

Yapılan incelemeler sonrasında tanı alan çocuklarda tedaviye başlanıyor. Prof. Dr. Serap Semiz, hastanın kendi hormon salgısının baskılandığı erken ergenlik tedavi uygulamasıyla ilgili olarak, “Bu çocuklara ergenliği başlatan ve beyinden salgılanan gonadotropin salgılatıcı hormonun sentetik benzeri uzun etkili formları, belirli periyodlarla enjeksiyon şeklinde uygulanıyor. Genellikle iyi tolere edildiği için sık görülen ve ciddi yan etkileri de bulunmuyor. Bununla birlikte, tedavinin vücut ağırlığı, kemik mineral yoğunluğu üzerine de olumsuz etkisi görülmüyor” diye konuşuyor. Tedavinin ilk yılında 3 aylık, sonraki yıllarda 3-6 aylık aralıklarla, ergenlik bulgularının gidişi, boy ve ağırlığın izlenmesi önem taşıyor. Hızlı büyüme ve kemik yaşının hızlı ilerlemesinin yavaşladığı bu süreçte, meme veya testis büyümesi gibi ergenlik bulgularının duraklaması veya gerilemeye başlaması gerekiyor.

Erken ergenlik tedavisinin ardından dikkat edilmesi gerekenler nelerdir?

Tedavi kesildikten sonra adet kanaması oluşumu ve üreme fonksiyonları ile ilgili bir sorun gözlenmediğine dikkat çeken Prof. Dr. Serap Semiz, “Kızlarda tedavinin kesilmesinden sonra 6 ay içinde hormonal sistem tekrar aktive oluyor ve ortalama 16 ay sonra ilk adet oluşuyor. Tedavi uygulananların büyük çoğunluğunda düzenli adet döngüsü gözleniyor. Erkeklerde ise tedavi kesildikten yaklaşık 6 ay sonra hormon düzeyleri yükseliyor ve ortalama 2 yıl sonra sperm üretimi başlıyor” diyor.

Erken ergenlik tedavi kararı için gerekli kriterler

• Ergenlik bulgularının kızlarda 8, erkeklerde 9 yaştan önce başlaması,
• Ergenlik bulgularının ve bedensel gelişimin hızla ilerlemesi,
• Kemik yaşının ileri olması ve kemik yaşının hızlı ilerlemesi,
• Öngörülen erişkin boyunun genetik boy hedefinin altına düşmesi,
• Kızlarda ultrason ölçümleri ve hormonal değerlerle erken adet kanaması riskinin belirlenmesi veya erken adet kanaması ( 10 yaş öncesi),
• Psikososyal ve davranışsal sorunlar.

Yeni nesil ergenlik: 9-13 yaş aralığı

Erken ergenlik belirtileri nelerdir?

Amerikan Hastanesi Pediatrik Endokrinoloji bölümünden Uzm. Dr. Nihal Memioğlu, erken ergenlik belirtilerini sıraladı.

Ergenlik dönemi, çocukların hormonal ve bedensel değişiklikler sonucunda biyolojik olarak erişkin olma sürecidir. Bu süreçte vücutta cinsiyete özgü değişiklikler, boy uzamasında hızlanma olur ve üreme yeteneği kazanılır.

Ergenlik kızlarda, erkeklerden 1,5-2 yıl erken başlar. Başlangıcı etkileyen faktörler başlıca genetik (yüzde 50-75), beslenme, yaşanılan iklim ve aktivitedir. Bu faktörlerin etkisi ile kemik yaşı kızlarda 10, erkeklerde 11 yaşa ulaşırsa ve yeterli kiloya sahipse, beynin hipotalamus bölgesine sinyaller gider. Oradan hipofize, hipofizden de gonadlara (yumurtalık ve testis) uyarı gider. Kurulan bu uyarı bağlantısına H-H-G aksı denir. H-H-G aksı anne karnında aktiftir, doğumdan sonra bir süre daha aktif kalır. Kız bebeklerdeki geçici meme büyümesinin nedeni budur. Çocukluk döneminde baskılı olan aks, ergenlik yaşında tekrar aktifleşerek ergenliği başlatır. Bu dönemde meydana gelen genital ve koltuk altı kıllanması, cilt yağlanması, akne, ter kokusu ise adrenal bezin, androjen hormon yapımını arttırması sonucu oluşur.

Kızlarda ergenlik belirtileri nelerdir?

Kızlarda ilk ergenlik bulgusu; meme bölgesindeki pembe bögenin altında, nohut büyüklüğündeki ağrılı şişlik şeklinde kendini belli eden meme büyümesidir (telarş). Bundan 3-6 ay sonra genital bögede tüylenme başlar (pubarş) ve büyüme hızlanır. Yaklaşık bir yıl sonra en hızlı büyüme, iki yıl sonra ilk adet kanaması (menarş) olur. Toplamda 2-3 yılda erişkin boya ulaşılır ve yumurtlama başlar.

Erkeklerde ergenlik belirtileri nelerdir?

Erkeklerde ilk ergenlik bulgusu; testislerin büyümesidir. 6 ay kadar sonra genital tüylenme başlar. Yaklaşık iki yıl sonra seste çatlama ve, hızlı uzama olur. Sonraki yıllarda sakal çıkmaya ve erişkin vücut yapısı şekillenmeye başlar. Toplamda 4-5 yılda ergenlik gelişimi tamamlanır ve sperm üretimi başlayarak doğurganlık kazanılır.

Ergenlik başladığı zaman, çocuklar erişkin boylarının yüzde 80-85’ine ulaşmış durumdadırlar. Kız çocukları ilk adet kanamasını gördüklerinde, erişkin boylarının yaklaşık yüzde 97’sini kazanmışlardır. Ergenlik süresince toplam olarak kızlar 16-25 cm, erkekler ise 20-28 cm uzarlar. Epifiz denilen uzama plağının kapanması ile son boya ulaşılmış olur.

Normal ergenlik başlama yaşı kızlarda 9-11 (8-13) yaş, erkeklerde 10-12 (9-14) yaştır. Kızlarda 8, erkeklerde 9 yaşından önce başlayan ergenliğe erken ergenlik denir. Erken ergenlik, normal ergenlik yollarını takip ederek (H-H-G aksının aktivitesi) gelişiyorsa, santral ya da gerçek erken ergenlik denir. Gerçek erken ergenliği olan kızların büyük kısmında neden saptanamaz. Erkek çocukların büyük kısmında, kızların da az bir kısmında hipotalamus ya da hipofizi etkileyen beyinle ilgili bir sorun söz konusudur. Örneğin tümör, enfeksiyon, travma, doğuştan yapı bozukluğu gibi. Bazen H-H-G aksı aktifleşmediği halde, başka nedenlerle cinsel salgı bezlerinin aktifleştiği hastalıklar ya da ilerlemeyen masum ergenlik bulguları (prematür telarş ya da prematür pubarş) görülebilir. Tedavi yaklaşımları farklı olduğu için ayırıcı tanılarının yapılması gerekir.

Çocuğunuz ergenliğe erken girmiş olabilir mi?

Erken ergenlik hakkında bunları biliyor musunuz?

Prof. Dr. Atilla Büyükgebiz, erken ergenlik hakkında doğru bilinen yanlışları açıkladı.

Erken ergenlik, uzun süredir hastalık olarak biliniyor ve özellikle çocuklarda obezite artışı ve çevresel uyaranların (hormonlu-katkı maddeli gıdalar, elektromanyetik dalgalar, küresel ısınma, vb.) etkisiyle ergenliğin daha erken döneme kayması 90’lı yıllardan beri daha fazla dikkat çekiyor. Özellikle ABD’de bu yöndeki yayınların artması, televizyon ve cep telefonundan kaynaklanan dalgalarla televizyonda erotik yayınların seyredilmesi bile seks hormonu salgılamasını uyardığı için suçlu bulunuyor, ancak bunların kesin bir kanıtı bulunmuyor. Türkiye’de özellikle Ege Bölgesi’nde, bitkisel büyüme faktörlerinin aşırı kullanımı (hormonlu gıdalar) sonucu, bu ürünleri çok tüketenlerde erken meme gelişimi olduğuna ilişkin birçok yayın bulunuyor, bunların geçici etkiler olarak saptanıyor. Bunun nedeninin çocukluk çağında kandaki östrojen seviyesi düşük olduğu için, dışarıdan alınan hormonlu gıdaların östrojen seviyesini geçici olarak artırması olduğu belirtiliyor.

Tedaviyle ilk yılda 12 santime kadar uzama

Çocuklarda boy kısalığının büyüme hormonu eksikliğinden kaynaklanması durumunda eksik olan hormonu gidermek adına büyüme hormonu tedavisi uygulanıyor. Bu tedaviyle ilk yıl içinde 8-12, daha sonraki yıllarda ise 6-8 santimlik uzama meydana geliyor. Büyüme hormonu tedavisi; bu hormonun eksikliğinin testlerle kanıtlandığı, yılda 5 santimden az uzayan ve büyüme eğrilerinde en alt veya onun da altında büyüyen çocuklara uygulanıyor. Tedaviye ne kadar erken başlanırsa o kadar iyi yanıt alınıyor ve dünyadaki ortalama başvuruların genellikle 10-11 yaş civarında yapıldığını gösteriyor. Türkiye’de bu yaş sınırı biraz daha ileri... Ergenlikte tedaviye başlananlardan alınan yanıt ergenlik öncesinden daha az oluyor. Kızlarda âdetten, erkeklerdeyse 13-14 yaşlarından sonra tedaviye yönelmek çok anlamlı bulunmuyor.

Beslenme bozukluğu önemli bir neden

Her iki cinste de boy kısalığının en önemli nedeni beslenme bozukluğu oluyor. Boyu kısa olan bir çocukta beslenme bozukluğu ve kronik bir hastalık yoksa hormonal tetkikler yapılması gerekiyor. Erken ergenlik, özellikle kız çocuklarında rastlanan ve genellikle nedeni bilinmeyen bir durum olduğundan bu noktada her iki cinse yönelik genel sorunlar şunlar oluyor:

Kız çocuklar:

Önce akranlarından uzun boylu gitmelerine karşın erişkin boyları kısa oluyor. Erken yaşta âdet görüyorlar. Psikolojik sorunlar yaşıyorlar.

Erkek çocuklar:

Önce akranlarından uzun boylu gitmelerine karşın, erişkin boyları kısa oluyor. Psikolojik sorunlar (cinsel dürtülerde artış) yaşıyorlar.

Bu belirtiler sorun işareti

Kız çocuklarda:

Ergenlik belirtileri (meme gelişimi gibi) 8 yaşından önce başlıyorsa. Ergenlik döneminde hızlı boy artışı gözlenmiyorsa. Meme gelişiminden sonra kısa süre içinde âdet görüldüyse. Çocuk 10.5 yaşından önce âdet olmuşsa. 13 yaşa kadar henüz meme gelişimi olmamış ve boy kısa kalmışsa. Obezite varsa...

Erkek çocuklarda:

9 yaşından önce testis büyümesi ve genital gelişme varsa. Çocuk 14 yaşına gelmiş olmasına rağmen henüz genital gelişme ve tüylenme olmamışsa. Çocuk ergenliğe girmesine rağmen hâlâ akranlarından kısaysa ve boyu onları bir türlü yakalayamıyorsa. Çocukta obezite varsa...

Çocuğunuzun yaklaşık boyunu hesaplayın

Çocuğun yetişkin boyunu hesaplamaya yarayan bazı formüller bulunuyor. Bunlar arasında en sık kullanılan formülün erkekler için babanın boyu + annenin boyu + 12.5 santim / 2, kızlar için ise babanın boyu – 12.5 santim + annenin boyu / 2 olarak hesaplandığı belirtiliyor. Bu hesaplamaya çok fazla güvenilmemesi ve 5-6 santime varan hata payı olabildiği söyleniyor. Büyüme çok sayıda faktöre bağlı olduğu için hesaplamada kesinlik bulunmuyor. Boy hesaplaması ancak belirli hastalık durumlarında kemik yaşı ölçülerek tahmini olarak yapılıyor ve kesin bir değer vermek mümkün görülmüyor.

Sorular ve yanıtlar

Büyümeyi artırdığı iddia edilen ürünler bir kandırmacadan mı ibarettir yoksa bilimsel olarak ispatlanmış yararları var mıdır?

Bu iddiadaki ürünlerin hiçbir bilimselliği yoktur ve bu inanış aileler için zaman ve para kaybı demektir.

Büyümeyi bilimsel olarak artırdığı ispat edilen besin veya besinler var mıdır?

Bilimsel olarak büyümeyi artırdığı iddia edilen bir besin yoktur. Düzenli ve doğru beslenmek yeterlidir.

Boy uzattığı iddia edilen spor dalları gerçekten boy uzatır mı yoksa bu bir yanılgı mıdır?

Zıplamak ve koşmak, kemikleri harekete geçirip büyüme hormonunu biraz uyarır ama boyu uzatan spor yoktur. Örneğin sanılanın aksine basketbol boy uzatmaz, çoğunlukla uzun boylular basketbol oynar.

Büyümeyle ilgili ailelerin en yanlış inanışı nedir?

“Çocuğum şu an kısa ama ileride kesin boy atar” inanışı yanlıştır.

Ergenlik sorunları için öneriler...

Ergenlik çağındaki bir gençle sağlıklı bir iletişim kurabilmek için bazı şeylere dikkat etmeniz gerekebilir.

10

Ergen çocuğunuza, her şeyden önce onu anladığınızı ve ona değer verdiğinizi hissettirin. Fikir alışverişi yapıp, ortak paydalar bulun. Söz ve davranışlarınızda nazik olun. Yalnızca "seni anlıyorum" demek yardımcı olmaz, aksine bazen daha kötü de hissettirebilir. Onunla konuşarak onu anlamaya çalıştığınızı hissettirin.

Nasihat almaktan hoşlanmayabileceğini unutmayın. Kalıcı çözüm için diyaloğunuzu samimi kurun. Düşüncelerini ifade edebilecekleri bir ortam oluşturun. Anne ve babasıyla gurur duymasını sağlayın.

Arkadaşlarıyla ve kendi geçmişinizle kesinlikle kıyaslamayın. Ayrıca arkadaşlarını eleştirmeyin. Onaylamadığınız arkadaşlıklarını uygun bir şekilde kendisiyle konuşup, bu durumu kendisinin görmesini sağlayın. Ona ne yapacağını söylemek yerine, onun gerçekleri bulmasına yardımcı olun.

Onu başkalarının yanında azarlamayın ve küçük düşürmeyin. Azarlamak aranıza mesafe koyar, çocuğunuza ulaşmanızı güçleştirir. Öncelikle ebeveynlerin bu gelişim dönemini atlatmış kişiler olarak, çocuklarından daha avantajlı ve daha çok yükümlülük altında olduklarını unutmamaları gerekir. Çünkü siz ergenlik dönemini yaşadınız, yani çocuğunuzun döneminin farkındasınız ancak çocuğunuz ebeveyn olmadı ve sizin anlattıklarınızı anlamakta zorlanıyor. Bu durumda sabırla davranmalı ve daha çok anlatmalısınız.

Çocuğunuz isteklerinde ölçüsüz olabilir, anlayışlı olun. Aşırılıklarını o anda çözmek yerine zamanla görmesini sağlamaya çalışın. Ancak dinleyerek çözüme ulaşabilirsiniz

İlgi alanlarındaki değişmeyi (bir etkinlik, sanat dalı, spor, kıyafet, müzik vb.) anlayışla karşılayın. Aksi fikir beyanınızın çocuğunuza ulaşmayacağını unutmayın. Ancak onunla aynı kanepeye oturduktan ve kalbine dokunduktan sonra söyleyecekleriniz çocuğunuza ulaşmaya başlar. Bu nedenle sabırlı olun. Onu teşvik edin.

Özellerinin olabileceğini kabul edin ve saygılı olun. Bunu hissettiğinde sizinle iletişime geçecek ve paylaşmaya başlayacaktır. Tekrarlayan uyarılar yapıyorsanız bir yerde yanlış yapıyorsunuz demektir. Bunlara gerek kalmadan düşüncelerinizi tahmin etmeye çalışması ve size karşı çıkması durumunda aranızdaki uçurum daha da artar.

Evde sükûnetin sağlanması için gayret gösterin.

Ona sorumluluk verin ve çözmesi için sabırlı olun. Zorlandığı noktada birlikte adım atın. Ona model olun. Sizden göremediğini başka yerde aramasının önüne geçin.

Üniversite sınavı gibi yarış süreçleri ergenlerin kendilerine olan güven duygusunu zedeleyebilmektedir. Bu dönemde ona destek olmalı, moralini yüksek tutmalısınız.