Bayram geldi! Pamuk eller cebe, yine çocuklar yaşadı... Kimisi utanacak, kimisi henüz cebine atmadan o parayla neler yapabileceğinin hayallerini kurmaya başlayacak. Bir de ne bereketlidir o para, harca harca tükenmez. Bitmedi! Yazın sünnet törenleri de bol. Yine gelsin paralar! Şimdiki çocuklar para olgusuyla oyunlarda tanışıyor... Mesela para karşılığı sanal bahçelerine tohumlar ekiyor, daha çok biriktirip tarla ekip biçmek için alet edevat alıyor. Bu arada çizgi filmler de çocukların bilinçaltına işliyor: Para da para... Hatta kimisi altın işine de girmiş durumda. Çok yakınımda biri, sünnet olmak istemeyen oğlundan bahsetti. “Çizgi filmlerdeki büyük altınlardan gelecekse tamam, sünnet olurum...” demiş. Belli ki küçük bey, hayatında paranın ne kadar önemli olacağının farkına erken varanlardan ve külçe altın karşılığında sünnet olmak için pazarlık yapıyor.

Finansal rol modeli olun

Cambridge Üniversitesi araştırmasına göre çocukların para harcama alışkanlıkları 7 yaşında şekilleniyor ama parayla ilişkileri neredeyse 3 yaşında başlıyor. Düzenli harçlık alma yaşıysa ortalama 6-7. Çocukların paraya olan bakış açısı, para harcama biçimi, müsrif mi tutumlu mu olacağını belirleyen düpedüz ebeveynleri. Dahası ABD’deki Kansas Üniversitesi’nin bir araştırmasına göre 5 yaşında bile çocuklara para alışkanlığı kazandırmanın tohumları atılabilir.

Uzmanlar çocukların ebeveynlerinin para harcama biçimini taklit ettiğini de ortaya koyuyor. Yani her çarçur ettiğiniz para kayda alınıyor, sürekli izleniyorsunuz. Geçenlerde 2 yaşında kızı olan bir arkadaşım anlattı. Küçük kız, harçlık aldığı an yüzünde koca bir gülümsemeyle parayı nereye koyacağını bilemiyor. Evdekilerden görmüş olacak ki onlardan taklit eder gibi parasını cebine koymaya çalışıyor. Zevkten dört köşe, sanki Milli Piyango’yu tutturdu.

Ufak yaşlarda çocukların kafasında parayla ilgili yanıtlanmayı bekleyen soruların başında ATM mevzusu geliyor. Bir aile dostumuzun yeğeni “Biliyor musun, teyzemle her gün bir makineden dilediğimiz kadar para alıyor ve alışveriş yapıyoruz” demişti. Ona göre teyzesinin sınırsız parası vardı. “Kids and Money” kitabının yazarı Jayne Pearl, çocuklara ATM’nin ne olduğunu açıklamanın onlara paranın havadan gelmediğini ve sınırsız olmadığını öğretmek için önemli olduğunu söylüyor. Siz para çekerken ilgilenmiyormuş gibi gözükseler bile onlara “Çalışarak kazandığım paramı bankaya yatırdım, şimdi de kendi paramı çekiyorum” vurgusunu yapın.

Erkek çocuklar zamma doymuyor

İngiltere’de yapılan araştırmaya göre, erkek çocukları kız çocuklarından daha fazla harçlık alıyor. Buna rağmen memnun olmuyor ve sürekli zam istiyor. Çocukluğumda hatırlıyorum ağabeyim benden daha savurgandı, aylarca biriktirdiğim harçlıklarımı bir erkek çocuğunun gazına gelerek sünger atan oyuncak silah alarak bitirince çok pişman olmuştum. Neymiş o evde savaş oyunu oynayacakmışız! 3 kere oynadıktan sonra hevesi geçti ama iş işten geçmişti... Gerçi ben de az sayılmazdım. İlkokul 2’nci sınıfta belki 1 ay harcayabileceğim harçlığım elime geçmişti. Hızımı alamamış, Türkiye’ye henüz yeni gelmiş pahalı şekerlemeden paket paket alıp arkadaşlarıma dağıtmıştım. Babam işkillenmiş olacak ki akşam paranın akıbetini sordu. Mırıldanır gibi “Hiiç, sınıftakilere şeker aldım” dedim. Benim 1 aylık para uçup gitmişti.

Her yaşa para dersi

“Get a Financial Life” kitabının yazarı Beth Kobliner’dan ebeveynlere tavsiyeler...

3-5 yaş

Her isteğini almaya çalışmayın, doğru değil. Mesela istediği şey için doğum gününe kadar beklemesi gerektiğini söyleyin. Çocuğunuz için 3 kavanoz hazırlayın. Bunlar biriktirme, harcama ve paylaşma kavanozları olsun. Para her eline geçtiğinde 3 kavanoza bölüştürmesini isteyin. Parası birikince satın almak istediği bir hedefi, dilek listesi olsun. Her para verdiğinizde hedefine ne kadar kaldığını izah edin.

6-10 yaş

Parayla ilgili doğru kararlar vermesi gerektiğini izah etme dönemidir. Paranın sınırlı olduğunu ve nasıl harcanacağına doğru karar vermek gerektiğini aşılayın. Onu bu yaşlarında yaptığınız stratejilere dahil edin. Örneğin “Bunu aldım çünkü diğerini alsaydım zarar edebilirdim. Bunun tadı ve kalitesi, pahalı olandan çok da farklı değil” deyin. Markette çocuğunuza para verin, mesela hangi meyveleri alacağına elindeki parayla o karar versin. Markette alışveriş tercihlerinizi seslendirin: “Buna gerçekten ihtiyacımız olduğu için aldım, diğerini almadım çünkü haftaya kadar idare edebiliriz.”

11-13 yaş

Çocuğunuzla beraber ayda ne kadar kenara atabileceğinin planını yapın. Ne kadar olduğunun önemi yok. Damlaya damlaya göl olur. Her gün cipse verdiği parasını kenara atarak yıl sonunda istediği büyük bir şeyi alabileceğini anlatın. Sayısal verilerle konuşun. Mesela “15 yaşında ayda 100 lira kenara atmaya başlarsan yılda bin 200 liradan 50 yıl sonra 65 yaşına geldiğinde kenarda 60 bin liran olur ama buna 30’undan sonra başlarsan 65 yaşında harcamak için sadece 42 bin liran olur” deyin.

14-18 yaş

Genel giderlerini, özellikle de okul masraflarını onunla açık açık konuşun. Kendisine yılda ne kadar masraf yapıldığını bilsin. Çocuğunuzun okulundan mezun olan ne iş yapmış, ayda ne kadar kazanmış, beraber değerlendirmesini yapın.

Bunları da es geçmeyin

• “Ne anlar?” demeyin, harçlık çocuğun sorumluluk duygusu ve matematik becerisinin gelişimi için epey mühim, önemi küçümsenmemeli. Ama harçlık miktarına karar verirken, onun dikkatini satın almaya çekecek, fazla tüketime özendirecek ve parayı düşünmeden harcamaya yol açacak kadar büyük olmamasına özen gösterin.

• Verilen harçlıkla ilgili beklentileriniz için çocuğunuzla açık konuşun. Verdiğiniz harçlıkla hangi ihtiyaçlarını karşılayabileceği, harçlığın neleri kapsadığı ve kapsamadığı konusunda net olun.

• Harçlığıyla büyük ve temel gereksinimlerini karşılamasını beklemeyin.

• Her yaş için belirlenmiş genel bir harçlık miktarını söylemek zor ama harçlığını çocuğunuzun yaşı, bulunduğu çevre ve ekonomik durumunuzu dikkate alınarak belirleyin. Çocuğunuzun değişen ihtiyaçlarına göre harçlık miktarını yeniden planlayın.

• Fazla harçlık vermek, çocuğunuzun istemeyeceğiniz ortamlara girme riskini artırabilir. Yani fazla para vererek çocuğunuza iyilik etmiş olmazsınız. Diğer yandan gereken miktarın çok altında kalan harçlık, çocuğunuzun akranlarıyla katılabileceği sosyal etkinliklerden uzak kalmasına, özgüvensiz hissetmesine sebep olabilir.

• Çocuğunuz istemediğiniz bir şey yaptığında ceza olarak harçlığını kesmeyin.

• Planlı harcama bilinci henüz oturmamışsa önce harçlığını günlük verin, günlük harcamalarını düzenli yaptığını gözlemlediğinizde haftalık hatta aylık harçlık verebilirsiniz.

• Her istediğinde para vermeyin ama “Paramız yok” gibi sert çıkışlarda da bulunmayın, uygun bir dille izah edin.

• Kimi zaman hata yapmasına izin verin. Bunun da bir öğrenme yöntemi olduğunu unutmayın.

Haber: Sema Ereren