Çocuklar neden yalan söyler?

Konuya dair New York dergisinde yayınlanan makalenin yazarı Po Bonson’a göre hepimiz dünyaya yalancılar olarak geliyoruz ve ne kadar çok egzersiz yaparsak, o kadar iyi yalan söyleyebiliyoruz.

İşte diğer gözlemler:

• Çoğu popüler kitabın aksine, çocuklar yalanlar dışında büyümez, içine doğarlar.

• Yalan söylemenin zeka ile alakası vardır: Zeki çocuklar daha iyi yalancılardır.

• Gençlerin yüzde 98’i yalan söylemenin yanlış bir şey olduğuna inanıyor ama aynı yüzde kendi ebeveynlerine yalan söylediklerini de itiraf ediyor.

• Yalan söylemenin kimi sonuçları olacağını bilmek çocukları yalan söylemekten değil ama yakalanmaktan çekinmesine sebep oluyor.

• Ebeveynlerin tamamen dürüst davranması, çocukların yalan söylememesi için cezalardan daha büyük etki taşıyor.

Yapılan bir araştırmada, deneklerden söyledikleri en büyük yalanları itiraf etmeleri istendiğinde, çıkan sonuçlar oldukça şaşırtıcı olmuştur. Anlatılan hikayeler büyük şaşkınlıklar yaratmayan basit deneyimler olduğu gibi genellikle çocukluk dönemlerinde yaşanmıştır.

Çoğu denek bu erken yaşta söylenen yalanın, ilerleyen zamanda hayatlarını nasıl etkilediğinin altını çizer. Çocukluk döneminde söylenen yalanlar önemlidir ve ebeveynlerin bunlara vereceği tepkiler de öyle. Yalan söylemek, yalanın kendisi ne kadar küçük olsa da, önemlidir. Yalan, ilk olarak, gerçeğin tanınmasını gerektirir. Gerçeği tanıyan, bilen ama bundan hoşlanmadığı için alternatifini arayarak, gerçeği çarpıtan insan yalancıdır; çocuk ya da yetişkin. Yalan söylemeden bile önce, zaten gerçeği reddetmek için bilinçli bir karar verilmiştir.

Anne ve babalar, çocukların bu kapanda sıkışıp kalmaması için önemli rol oynar. Onların ‘doğrudan ödün vermeyen’ rol modeller olması gerekmektedir, hatta beyaz yalanlar ve sosyal çatışmaları önleyecek kibar yalanlardan da uzak durmalıdırlar.

Makaleye göre, yalana başvurmayan çocukların genellikle aile ilişkileri çok iyi oluyor. Ebeveynleri ile iletişim kopukluğu yaşamıyorlar. Bu aslında çocukların genellikle ebeveynleri tarafından yalan söylemeye itildiği anlamına geliyor. İtiraf etmekten çekinecekleri şeyler yaptıklarında ya da kendilerini savunmak zorunda bırakıldıklarında, çocuklar kolaylıkla yalan söylemeyi tercih edebiliyorlar.

Yalan, maalesef bu dünyanın bir gerçeğidir. Sizin bir ebeveyn olarak yapabileceğiniz en iyi şey ise kendinize ve çocuklarınıza dürüst olmak olacaktır. Yalan söylemek, zaman zaman herkese cazip gelebilir ama eğer çocuklarınızın gerçeğe değer verdiği ve saygı gösterdiği bir disiplin modeline uygun yetişmesini istiyorsanız, bu sadece sizin sergileyeceğiniz tutum ile mümkün olabilir.

Çocuklarınıza başkalarına yalan söylemenin aslında kendine yalan söylemek olduğunu öğretmelisiniz.

Çocukların yalan söyleme nedenleri nelerdir?

Reem Nöropsikiyatri Merkezi’nden Dr. Mehmet Yavuz, "Çocukların neden yalan söyler?" sorusunu yanıtladı ve ebeveynlerin bu durum karşısında yapması gerekenleri sıraladı.

• Aile içindeki yetişkinlerin veya yakın çevredeki bireylerin yalan söylüyor olması, çocukların davranışlarını da doğrudan etkiler. Çünkü özellikle de okul öncesi dönemde çocuklar, çevrelerindeki büyüklerini (en çok da anne babalarını) rol model alır. Anne veya babanın yalan söylemesi, yalan davranışını çocuğun gözünde yapılabilir kılar. Çocuk, bunun normal bir davranış olduğuna inanmaya başlar.

• Yetişkinler gibi çocuklar da zor durumda kaldıklarında, kendilerini mevcut durumdan kurtarmak için yalan söyleme eğilimi gösterir. Cezadan, dersten, istemediği durumlardan kaçmak için yalan söylemek söz konusudur.

• Çocuklar eksikliğini hissettikleri şeyler için yalan söyler. Örneğin babası ölmüş bir çocuk, babasının onu gezmeye götürdüğünü arkadaşlarına veya yakın çevresine anlatır.

• İlgi ve sevgiden yoksun kalan çocuklar yalan söyleme eğilimi gösterir. Öz güveni sarsılan ve değersiz hisseden çocuk, olmayan şeyleri olmuş gibi anlatabilir.

Çocuklarda yalanı engellemek için yapılması gerekenler nelerdir?

Çocuklarda yalan söyleme davranışını engellemek için, öncelikle çocuğu yalan söylemeye teşvik eden durumların ortadan kaldırılması gerekir. Örneğin çocuğun yoğun stres ve baskıya maruz kalması, yalan söyleme davranışının gelişmesini tetikler. Anne babalar çocuklarına iyi örnek olmalı, kendilerinin rol model alınacağını unutmamalıdır. Ayrıca çocuklardan yapamayacağı şeyleri beklemek de yalana teşvik edici olabileceğinden, bu konuda da dikkatli olunmalıdır.

Anne babanın çocuğa güven vermeyen, tutarsız davranışları çocukların davranışlarına da olumsuz olarak yansır. Çocuklar çevredeki çocuklar ile kıyaslanmamalı, onlara yeterli ilgi ve sevgi gösterilmelidir. Aile içerisinde değerli olduğunu hisseden çocuk, yalan söyleyerek kendini ispat etme tavrı içine girmeyecektir. Çocukla iletişim kurmak, onun davranışlarını doğru analiz etmek de yalan söyleme eğilimini büyük ölçüde engelleyecektir.

Son olarak, çocuklara yalan söylemenin yanlış olduğu baskı ve sert tutumlarla değil, sözlü olarak yapıcı bir tavırla anlatılmalıdır. Sert davranış ve tutumlar, çocukları yalan konusunda caydırmak yerine, yalan söylemeye teşvik edebilir. Ailesinin baskısından kendini korumak isteyen çocuk, yalan söyleyerek kendini savunmaya çalışır. O nedenle, bu tip davranışlardan uzak durulmalıdır.

İstanbul Rumeli Üniversitesi Çocuk Gelişimi Bölümü Öğretim Görevlisi Elif Türel Bor, çocukların yalan söyleme sebeplerini ve ebeveynlerin nelere dikkat etmesi gerektiğini açıklıyor.

Son zamanlarda çocuğunuz, sorduğunuz birçok soruya doğru yanıt vermiyor olabilir. Yalan söylemenin birçok sebebinin olduğunu belirten Çocuk Gelişimi Bölümü Öğretim Görevlisi Elif Türel Bor, “Yalan, çocuklar için de yetişkinler için de bir savunma mekanizmasıdır. Endişe ve kaygı duyulan olaylar karşısında çocuklar kendilerini koruma altına almak ve cezadan kaçmak için yalana başvurabilir” açıklamasında bulunuyor.

Duygularını anlamaya çalışın

Öncelikle çocuğa ‘yalancı’ hitabından kaçınmak gerekir. Çocuğunuza sürekli doğruyu söyletmeye çalışmanız, aranızda bir mücadeleye dönüşür ve inatlaşma başlar. Bu durumdan kaçınmak için yapmanız gereken; duruma uygun hikâye ve oyunlar ile yalan söylemesine gerek olmadığını, doğru söylerse herkesin ona güven duyacağını açıklamaktır. Öncelikle çocuğunuza, yalan söylediği zaman ceza almayacağını hissettirin. Çocuklar, istedikleri bir nesne ya da ihtiyaç duydukları kişi için de yalana başvurabilir. Bu nedenle çocuklarınızın isteklerini fark etmek ve duygularını anlamaya çalışmak, iletişiminizi kuvvetlendirecektir. Çocukların hayal dünyası, yetişkinlere göre çok daha geniştir. Hayal ve gerçek arasındaki farkı anlamasına yardımcı olun.

Aile içi düzenin yalan söylemeye etkisi

Ailenin tutum ve davranışları, çocukları yalan söylemeye yöneltebilir. Baskıcı, otoriter bir aile tutumu varsa çocuk cezadan kurtulmak için yalan söyler. Aynı zamanda aşırı mükemmeliyetçi bir aile tutumunda çocuk, başarısızlığını örtmek için yalana başvuracaktır. Öncelikle çocuğunuzu olduğu gibi kabul etmelisiniz. Başarı ve başarısızlıkları ile hayatında ki tüm iniş çıkışlarında yanın da olduğunuzu göstermelisiniz ki çocuk, kendini kabullendirmek için yalan söylemek zorunda hissetmesin. Çocuklar aslında yetişkinlerin aynasıdır. Bu nedenle çocuk rol model aldığı aile bireyinin tüm hareketlerini taklit etmeye başlar. Aile bireyinde davranış problemi görülüyorsa çocukta aynı davranışı sergileyebilir.

6 yaşından sonra dikkat

Yalan söyleme davranışı ile hayal gücü birbirinden ayırt edilmelidir. 5-6 yaşına kadar çocuklar abartılı söylemler de bulunabilir. Çocuğun hayal dünyasının geniş olması ve gerçeklik olgusunun zamanla gelişmesi bu durumu açığa çıkarır. “Yalan söyleme, bir davranış bozukluğudur.” Davranış problemleri sevgi ve ilgi ihtiyacından ortaya çıkar. Özellikle aileye yeni bir kardeşin katılması bu durumu açığa çıkarabilir. Çocuğunuza sevildiğini ve onun sevgisinin bölünmez olduğunu aranızdaki bağın size özel olduğunu hissettirmeniz gerekir. 6-7 yaşında bir çocuk yalan söyleme davranışı gösteriyorsa, altında yatan sebeplerin mutlaka araştırılması gerekmektedir. Bu durumda zaman kaybetmeden uzmana danışılmalıdır.

Neler yapmalısınız?

• Çocuğunuzu yalana itecek durumlardan kaçının.
• Çocuğunuzun sizi rol model aldığını unutmayın ve onun yanında asla yalan söylemeyin.
• Çocuğunuzu iyi tanıyın. Başaramayacağı görevleri istemekten kaçının.
• Baskıcı ve otoriter tutumdan uzak durun.
• Mükemmeliyetçi olmayın.
• Çocuğunuzu cezalandırmayın.
• Çocuğunuzu arkadaşları, kardeşi ve çevrenizdeki çocuklarla asla kıyaslamayın.
• Çocuğunuzu kendi yalanlarınıza ortak etmeyin.
• Çocuğunuza söylediğiniz sözlerde tutarlılık gösterin.
• Çocuğunuz sizinle her şeyi konuşabileceğini bilsin, açık fikirli olun. Çocuğunuzla iletişim kurun, onu dinleyin.
• Çocuğunuzu onaylayın, onu sevdiğinizi, onunla gurur duyduğunuzu ona hissettirin.
• Yalan bazen patolojik bir durum olarak karşımıza çıkabilir. Bu gibi durumlarda bir uzmana başvurulmalı ve mutlaka yardım alınmalıdır.

Çocuğun yalan söylediği nasıl anlaşılır?

Yalan, bir savunma olarak sık sık çocuklar tarafından kullanılır. Çocuklar oyun ya da şaka olarak da yalan söyleyebilir. Yalan söyleme alışkanlığı küçük yaşta engellenemezse büyük sorunlar yaratabilir.

Göz ifadeleri

Çocuğunuz yalan söylediği zaman bunu onun gözlerinden anlamanız kolaydır. Gözlerini sizden kaçırıyorsa, sık sık gözlerini kapatıp açıyorsa yalan söylüyor olabilir. Ya da tam aksi gözlerini hiç kırpmıyorsa yalan söylüyor ve zor konsantre oluyor olabilir.

Dudak ısırma

Çocuğunuz dudaklarını ısırdığı zaman size bir şey söylemekten kaçınıyor olabilir.

Aşırı konuşma

Bu durumda yalanı yakalamak biraz zor olabilir. Çocuğunuz çok konuştuğu sırada inandırıcılığı artsın diye yalan söyleyebilir, olayları abartabilir. Bunu kendisini dinleyenleri güçlendirmek için yapabilir. Çocuğunuz yalanı pek çok cümlede tekrar eder.

Ses tonunda değişim

Çocuğunuz sinirlendiğinde bağırır ancak genelde yalan söylediği zaman kısık bir sesle konuşur.

Ellerini sıkma

Çocuğunuz yalanı yakalanacak endişesiyle sürekli ellerini sıkar. Endişesini gizlemek için, çocuğunuz ellerini arkasına saklayabilir, ellerinin üstüne oturabilir.

Başa dokunmak

Sinirlenmenin bir çok istem dışı sonuçları vardır. Çocuğunuz kafasını kaşıdığında, sürttüğünde yalan söylüyor olabilir. Ancak bazı durumlarda bunu sevimli görünmek için de yapar. Bunu ayırabilmeniz için dikkatli olmanız gerekir.

Kulak kızarması

Çocukların kulaklarının kızarması çok yüksek ihtimalle yalan söylediği anlamına gelir.

Vücut dilindeki değişiklikler

Çocuğunuz tartışmanızda ani hareketler yapıyorsa bu onun yalan söylediğini gösteriyor olabilir. Jest ve mimiklerindeki ani geçişlerden ayak hareketlerindeki değişikliklere kadar dikkat etmeniz gerekir.

Çocuğunuz yalan söylediğinde ne yapmalısınız?

Her şeyden önce pozitif olun ve aileniz için dürüstlüğün öneminin altını çizin. Çocuğunuz size dürüst olduğunda bunu takdir ettiğinizi ve yalan söylediğinde hoşlanmadığını net olarak bilmeli. Örneğin, “Bana doğru söylemediğin zaman hayal kırıklığına uğruyorum ve mutsuz hissediyorum” demelisiniz. Çocukları küçük hatalarından dolayı cezalandırmak yerine, dürüst olmanın önemini öğrenmelerini sağlamalısınız. Zaman alsa da çocuğunuzun dürüstlüğünü kazandığınızda onu övmeyi ihmal etmeyin. Çocuklar uydurmayı severler. Anlattıkları hikayeleri abartmak onlara tuhaf bir zevk verir. Aslında, numara yapmak ve hayal kurmak gelişimleri için oldukça önemlidir. Bu tarz oyunlar oynaması için onu teşvik edebilirsiniz. Uzun hikayeler her zaman yalanlar gibi tepki almamalıdır, özellikle de çocuk 4 yaşın altında ise.

Dürüstlüğü teşvik etmek için ipuçları:

• Çocuk doğru ile yalan arasındaki farkı anlayacak yaşa geldiğinde, onları doğru söylemesi için desteklemeniz önemlidir.

• Eğer çocuğunuz size hayal gücünün ürünü bir hikaye anlatıyor ise, buna itiraz etmeyin. Çocuk gelişiminde hayal gücünün önemi büyüktür. Örneğin size bir süper kahraman olduğundan bahsediyorsa, ona süper güçlerinin neler olduğunu sorabilirsiniz.

• Çocuğunuzun yalan söylemeye ihtiyaç duyacağı pozisyonlarda kalmasını önleyin. Örneğin, yere süt döktüğünü gördüğünüzde “Yere süt mü döktün?” yerine “Ufak bir kaza geçirdiğini ve yere biraz süt döküldüğünü gördüm. Hadi silelim” demelisiniz.

• Palavralar barındıran abartılı hikayeler çocuğunuzun etrafındaki insanların ilgisini çekmek ve saygısını kazanmak için denediği bir yol olabilir. Eğer bu sık sık gerçekleşiyorsa, çocuğunuzun özgüvenini geliştirmek için farklı yollara başvurabilirsiniz, övgüler gibi.

• Evde kabul edilir davranış şekline dair net kurallar koyduğunuzdan emin olun. Çocuklar, net kurallar söz konusu olduğunda sınırları kabul etmeye daha meyillidir.

• Çocuğunuz yanlış bir şey yaptığını kabul ettiği zaman, onu dürüst olduğu için övün. Aslında, suçlarını üstlenme cesareti gösterdiği zaman sinirlenmeyeceğinizi bilmesi çok önemlidir.

• Kasten sizi yanlış yönlendirdiğinde, bunun kabul edilemez olduğunu ona vurgulayın. İleride kendisine güvenmekte zorluk çekmesine sebep olabileceğini bilmeli ve söylediği yalanın sonuçlarına katlanmalıdır.

• Çocuğunuz kasıtlı olarak yalan söylemeye devam ederse, geçerli bir disiplin metodu kullanarak yalan söylemenin kabul edilmezliğini ona gösterin. Eğer ona yalan söylemenin sonuçlarını anlatırsanız, bu kötü alışkanlıktan kurtulmasına yardımcı olabilir.

• Yalan söylemesi ve buna sebep olan davranışı ile ayrı ayrı uğraşmaya çalışın. Önce yalan söylediğinde yapacağınızı söylediğiniz şeyi yapın. Eğer sizin dikkatinizi çekmek için yalan söylediğini fark ederseniz, daha pozitif olmalı ve ona ihtiyaç duyduğu ilgiyi vermelisiniz. Eğer yalan söylemesinde çevre ya da ortamın etkisi olduğunu düşünüyorsanız, bunları değiştirme yoluna gitmelisiniz.

• Çocuğunuza ‘yalancı’ demekten kaçının. Onu bu şekilde etiketlemek özgüvenini negatif şekilde etkileyebilir, daha da kötüsü daha fazla yalan söylemesine sebep olabilir. Çünkü eğer bir yalancı olduğuna inanırsa yalan söylemesinde bir sakınca olmayacaktır.

• Çocuğunuzun yalan söylemesini engellemenin bir diğer yolu da işi şakaya vurmaktır. Örneğin çocuğunuz kırılan vazo açıklamasını ‘bir adam geldi ve kırdı’ diye açıklıyorsa, ‘neden akşam yemeğine kalması için ısrar etmedin?’ diye karşılık verebilirsiniz. Şakayı çocuğunuz itirafta bulunana kadar uzatabilirsiniz.

Daha büyük yaşlarda:

• Çocuk büyüdükçe yalan söylemek bir huy halini alabilir. Eğer huy haline gelecek sıklıkta yaşanıyorsa çocuğunuzla karşılıklı oturup, bu konuyu konuşmalısınız. Yalan söylemesinin size neler hissettirdiğini, ikiniz arasındaki ilişkiyi nasıl etkilediğini ve ailesinin ya da arkadaşlarının kendisine güvenmeyi bırakırsa neler olacağını anlatmalısınız.

• Doğru söylemediğine emin olduğunuzda bunu ona mutlaka söyleyin. Çocuğunuz dürüstlüğün sizin için önemli olduğunu bilmelidir. Ama sürekli doğru söyleyip söylemediğini sormaktan da kaçınmalısınız.

• Ne yaparsanız yapın çocuğunuz yalan söylemeye devam edebilir. Araştırmalara göre, ebeveynlerin bu konudaki çabaları çocuk 7 yaşına gelene kadar karşılık bulamayabilir. Ama yalan söylediklerinde disiplin eden ve doğru söylediklerinde öven ebeveynlerin çocukları büyüdükçe daha az yalan söylemeye başlıyor.

• Çocuğunuzun hayatından uzaklaşmayın, neler yaşadığının farkında olun. Ailesi ile iyi iletişime sahip çocuklar ne yaşta olursa olsun anti sosyal davranışlara daha az meyilli olur.

Gerçeği bilmeniz gerektiğinde:

Bazen çocuklar bir sırrı saklamak ya da birisini korumak için yalan söyleyebilir. Örneğin bir yetişkin tarafından suiistimal edilen çocuk onu korumak için yalan söyler. Genellikle de söylerse kendisinin de cezalandırılacağını düşündüğü için. Eğer çocuğunuz bu tarz ciddi bir konuda yalan söylediğinden şüpheleniyorsanız:

• Eğer doğruyu söylerse kesinlikle güvende olacağına dair güven verin.
• Her şeyin daha iyi olmasını sağlayacağınıza dair onu ikna edin.