Bağımlı olup olmadığını anlamak herkes için kolay olmayabilir. Bazen bir yakınımızın bağımlılığını kabullenmekte bile zorlanırken, kendimizde bir tür bağımlılık geliştiğini de çoğunlukla görmezden gelme eğiliminde oluruz. Amerikan Bağımlılık Tedavisi Derneği’nin (ASAM) tanımına göre bağımlılık, beynin ödül-motivasyon ve hafıza fonksiyonlarını etkileyen türde bir hastalıktır.

Bağımlı kişi, bir maddeye ya da bir davranışa bağımlı hale gelmiş ve sürekli bu maddeyi ya da davranışı ister halde olabilir. İsteklerini doyurmak için sürekli olarak bağımlı oldukları şeyi yapmayı veya tüketmeyi gözeterek hayatlarını planlamaya başlarlar.

Bağımlılığın belirtileri nelerdir?

• Bir maddeden ya da davranıştan uzak duramamak, uzak durmak istese bile kendini bir türlü kontrol edememek,

• Sosyalleşmenin azalması, bağlanmadan ya da ilişki kurmaktan kaçınmak,

• Risk faktörlerini görmezden gelmek (örneğin kullanılan şırıngaları başkalarıyla paylaşmayı önemsememek tipik bir damar yoluyla alınan uyuşturucu bağımlısı davranışıdır),

• Çekilme semptomları ya da daha yüksek dozlara duyulan ihtiyaca bağlı gelişen fiziksel etkiler.

Bu belirtiler sıklıkla bağımlılıkla ilişkilendirilir ve her belirtinin yoğunluğu, bağımlılığın ne kadar zamandır devam ediyor oluşuna bağlı olarak artar. Sağlıklı bir insan, olumsuz veya sağlıksız bir davranışı fark eder ve ondan uzak durmaya çalışır. Ancak bağımlı biri, bir sorunun varlığını kabul etmek yerine onu bir sorun olmaktan çıkarmaya çalışacak bahaneler üreterek davranışa devam eder.

Bağımlılık çeşitleri nelerdir?

Bağımlı olmak çoğunlukla madde kullanımı ile ilişkilendirilir ancak kumar oynamak gibi davranışsal bağımlılıklar da madde kullanımı kadar ciddi durumlardır. Nikotin ve tütün, alkol, boya/tiner gibi uçucu maddeler, yasal veya yasal olmayan ilaçlara duyulan bağımlılık, madde bağımlılığı olarak nitelendirilir. Davranışsal bağımlılıklar ise kumar, iş, seks, alışveriş, oyun, internet/medya bağımlılığı şeklinde ortaya çıkabilir.

Bağımlılık nasıl anlaşılır?

Yeşilay Danışmanlık Merkezi’nin (YEDAM) açıklamasına göre madde bağımlılığı kriterleri:

• Son bir yıl içinde ne sıklıkla madde ya da alkol kullanıldığı,

• Madde ya da alkol alımı kesildiğinde uykusuzluk, terleme, sinirlilik, huzursuzluk, titreme gibi belirtilerden bazılarının yaşanıp yaşanmadığı,

• Kullandığı için hayatındaki başka etkinliklerden vazgeçme durumu (hobiler, sosyal ilişkiler, aile ziyaretleri gibi),

• Beden veya ruh sağlığını olumsuz etkileyip etkilemediği,

• Kullanımın aile, arkadaşlık ilişkilerine veya okul-iş hayatından herhangi birisine olumsuz etkileri olup olmadığı,

• Gündüz saatlerinde dahi kullanımın olup olmadığı,

• Maddeyi kullanma yöntemine de bakılarak, bağımlılık değerlendirilir.

Bir kişi, 12 aylık süre içinde bu kriterlerden en az 3 tanesini karşılıyorsa, bağımlılık gelişmiş demektir. Ayrıca:

• Riskli durumlardan kaçınmadan bağımlılık yaratan maddeye veya davranışa yönelmek,

• Davranışın negatif sonuçlarını görmezden gelmek ve inkâr etmek,

• Uykusuzluk ve kronik yorgunluk gibi fiziksel belirtiler,

• Sürekli olarak yalnız kalmak istediğini ifade etmek ve bağımlılık davranışı ile ilgili yalan söylemek gibi belirtiler de bağımlılık geliştiğinin işaretleridir.

Bağımlılığın uzun vadeli zararları nelerdir?

Madde veya davranış bağımlılığı, uzun vadede yaşamda çok ciddi sorunlarla karşılaşmaya neden olur:

• Herhangi bir madde kullanımına bağımlı hale gelmek, uzun vadede ciddi sağlık sorunlarına, hatta ölüme neden olabilir,

• Enfeksiyon kapma ihtimali büyük oranda artar,

• Okul veya işle bağlantı kopar,

• Aile ve arkadaşlarla ilişkiler zarar görür, toplumdan dışlanma görülür,

• Bağımlılık durumu riskli durumları görmezden gelmeyi de beraberinde getirdiği için, sağlık sorunlarının yanı sıra kanunlara karşı gelme durumunda tutuklanma ve hapsedilme ile sonuçlanabilir,

• Ebeveynlik haklarının kaybedilmesine neden olabilir.

Bağımlılık tedavisi nasıl olur?

Tedaviye başlanması için öncelikle kişinin bağımlı davranışını kabul etmesi gerekir. Sonrasında tıbbi desteğin yanı sıra terapi desteği sağlanır ve sosyal destek de tedavi sürecinin önemli bir parçası olarak işler. Herhangi bir bağımlılığınız olabileceğine dair şüpheleriniz varsa bile, bir psikoloğa ya da psikiyatriste danışmak en doğru çözüm olacaktır. Türkiye’de ayrıca uzun yıllardır madde ve internet bağımlılığı alanında çalışan Yeşilay Danışmanlık Merkezi (YEDAM), başvuran kişiler ve yakınları için kapsamlı danışmanlık programları sunmaktadır.