Pandeminin başından beri bebeklerin birçoğu sosyal etkileşimden uzak kaldı. Pandemi bebekleri toplu taşıma, kalabalık kutlamalar, oyun grupları veya akraba toplantılarından kaçınılan bir dünyaya adım attı. Sosyal-duygusal öğrenme için önemli olan yüz ifadelerini maskeler sebebiyle göremedi. Özellikle de dezavantajlı durumda olan ailelerin çocukları pandeminin etkilerini en çok yaşayan kesim oldu. Pandeminin bebek ve küçük çocuklara etkilerini ölçmek için kapsamlı araştırmalara ihtiyaç olsa da uzmanların bazı tahminleri var. Süregelen araştırmalar ise henüz analiz aşamasında.

Hayatın ilk ayları ve yılları bir çocuğun uzun vadeli sağlığı için hayati önem taşıyor. Bebek beyin gelişimi, ilk yılda olağanüstü bir hızla gerçekleşiyor. Bu gelişim büyük ölçüde beynin gelişen mimarisini uyaran, ayarlayan ve geliştiren sosyal deneyimlerle şekilleniyor. Araştırmacılar, birçok bebeğin pandemi kısıtlamalarının hafiflemesi ile yeni gelişme fırsatları yakalayacağını düşünse de hala bilinmeyen çok şey bulunuyor.

Çocukların akademik becerileri etkilenebilir

Gelişim psikoloğu Aliza W. Pressman, NYTimes’a aktardığı görüşlerinde akademik becerilerde ve zihinsel yürütme işlevlerinde bir miktar kolektif gecikme olacağını tahmin ediyor. Sözünü ettiği yürütme işlevi ve öz düzenleme becerileri, üç tür beyin işlevine bağlı: çalışma belleği, zihinsel esneklik ve öz denetim. Bu işlevler birbiriyle oldukça ilişkili. Yürütme işlevi becerilerinin başarılı bir şekilde uygulanması, bu üç beyin işlevinin birbirleriyle koordineli olarak çalışmasını gerektiriyor.

• Çalışma belleği, farklı bilgi parçalarını tutma ve kullanma becerisini içeriyor.

• Zihinsel esneklik, farklı taleplere yanıt olarak dikkati sürdürmeye, farklı ortamlarda farklı kurallar uygulamaya yardımcı oluyor.

• Öz denetim ise öncelikler belirlemeyi ve dürtüsel eylemlere veya tepkilere direnebilmemizi sağlıyor.

Çocukların yürütme işlevi ve öz düzenleme becerileri, öğrenme ve gelişim için çok önemli. Olumlu davranışları mümkün kılarak sağlıklı seçimler yapmayı sağlıyorlar. Dolayısıyla hem bireye hem de topluma faydaları bulunuyor. Bu işlevler için sosyal ortamlar oldukça önemli.

Uzmanlara göre bebekler ve küçük çocuklar, Covid-19 şartları sebebiyle her şeyden önce sosyal öğrenme fırsatlarını kaçırıyor. Sosyal etkileşim eksikliğinin ileriki yıllarda okula hazır bulunuşluk durumunu etkileyebileceği söyleniyor. Neyse ki bebekler ve küçük çocuklar için pandemide yaşanan izolasyonun görece avantajları da yok değil.

Sosyal öğrenme fırsatları azalıyor

Uyarıcılar ve çeşitlilikler içeren duyarlı bir ortam, bebeği birçok gelişim alanında destekliyor. Dil gelişimi, zihinsel faaliyetler ve duygusal-sosyal yetkinliklerin gelişimi sosyal etkileşimle hızlanıyor. Çevresel girdiler beyni esnek hale getiriyor. Ancak bu, bebeklerin stres etkilerine karşı oldukça hassas olduğu anlamına da geliyor. Dolayısıyla sosyal etkileşimin niteliği asıl öne çıkan faktör haline geliyor.

Oxford Brookes Üniversitesi'nde çocuk gelişimi uzmanı olan Dr. Nayeli Gonzalez-Gomez, “Eğer bebek çoğu zamanını kapalı mekânda geçiriyorsa, ona sosyal dünyanın nasıl işlediğini öğretecek pek çok etkileşimi kaçırıyor. Uzun vadeli etkinin ne olacağını bilmiyoruz. Ancak bu, göz önünde bulundurulması gereken bir şey” diyor. The Guardian Gazetesi’ne konuşan Gomez, “Oyun grupları gerçekten önemli” diyerek ekliyor; “Zenginleştirici faaliyetler sağlıyorlar ve çocuğun gelişimini destekliyorlar, ebeveynler için de sosyalleşme ortamı sunuyorlar. Hem bebekler hem de ebeveynleri bunlardan mahrum kaldı.”

Pandeminin bebek ve küçük çocukların gelişimine olan etkilerini iki şekilde yorumlamak mümkün. Pandemi öncesi dünyada çocuklar için akran etkileşimi kuracakları oyun grupları, AVM’lerdeki oyun salonları, kalabalık doğum günü kutlamaları, bazı şehirlerdeki parti evleri ve bunlar gibi birçok aktivite alanı vardı. Özellikle şehir yaşamındaki bazı bebekler ihtiyaçları olmayan miktarda uyarana buralarda maruz kalıyordu. Pandemi ile birlikte sadeleşen yaşamın yetişkinler için basit gibi görünse de bebekler için yeterince zengin olabileceği söyleniyor. Bu da bebeğe bakım veren kişinin kurduğu özenli bağ ile sağlanıyor. Dolayısıyla “Pandemi yüzünden bebeğimin gelişimi geride kaldı” veya “sekteye uğradı” diye üzülmek yerine eldeki koşullar içindeki deneyimlere odaklanmak iyi fikir olabilir. Elbette güvenli şekilde sosyal etkileşim fırsatlarını da değerlendirmek…

Pandemide bebeklerin gelişimi için neler yapılabilir?

Peki bu koşullarda ebeveynler bebeklerine yardım etmek için ne yapabilir? Kanıtlar, optimal gelişimin anahtarının oyun ve teşvik olduğunu, yani bakıcılar ve bebekler arasındaki ileri-geri yönde etkileşimler olduğunu gösteriyor. İşte ebeveyn ve bakım verenlere, pandemi koşullarında bebek gelişimine destek için öneriler:

Kendi stresiniz üzerinde çalışın

Kesin olarak bildiğimiz bir şey, ebeveyn stresinin ve zihinsel sağlık sorunlarının çocukların daha sonraki gelişimlerinde ciddi riskler oluşturduğu. Anne-babanın veya bakıcının stresli olması, bebek ve küçük çocukların dil ve bilişsel gelişimlerini, ayrıca duygusal sağlıklarını etkilemekle birlikte onları depresyon ve kaygı riskine atar. Kendi stres seviyeniz ve kaygı düzeyiniz üzerinde mutlaka farkındalık geliştirin. Pandemi sebebiyle belki ekonomik sıkıntılar ve kayıplarla bile boğuşuyor olabilirsiniz ancak bu koşulların sonsuza dek süreceğini düşünerek umutsuzluğa kapılmayın. Bebek ve küçük çocukların beyinleri biz yetişkinlerden çok daha fazla şekillenebilir ve gelişim basamaklarını yakalayabilir. Kendiniz için psiko-sosyal destek yollarını tekrar tekrar gözden geçirin. Unutmayın; bakım veren kişinin ruh hali ve anne-baba arasındaki ilişki bebeğin gelişiminde ilk sıralardadır. Psikolog ve Aile Danışmanı Şeyla İbrahimoğlu Delen’in depresif hisseden annelere yönelik tavsiyelerini okumak için tıklayın.

Öncelik: Güvenli bağlanma

Klinik psikolog Dr. Liz Gregory, özellikle evde babası ve büyük/küçük kardeşi olan bir bebeğin aslında optimal koşullara yakın koşullarda olduğunu söylüyor. “Bebeklerin her şeyden çok istediği ve ihtiyaç duyduğu şey; güvenli, güvenilir yetişkinlerle etkileşimdir” diyor. "Ebeveynlerin daha fazla evde bulunması bebek için harika bir etkileşim kaynağıdır. Ebeveynlerin işlerden arta kalan zamanlarda tüm dikkatlerini bebeklerine odaklayarak kaliteli zaman geçirmeleri bebeğin gelişimi için gerçekten değerlidir.” Bunun en büyük sebeplerinden biri, güvenli bağlanmanın beyin ve dil gelişimi için en önemli temel olmasıdır. Bebeklerin bazı yönlerden en iyi dönemlerini yaşadıkları söylenebilir. Bağlanma stili konusunda daha fazla bilgi almak güvenli bağlanma, kaygılı-ikircikli bağlanma ve kaçıngan bağlanma konularında detaylar için tıklayın.

Bebeğinizle etkileşim halinde olun

Yeni ebeveynler, bebeklerini hayal ettikleri türden zenginleştirici deneyimler sağlamadıklarını düşünerek bebekleri adına üzülüyor hatta kendilerini suçlu hissediyor. Diğer yandan, bebeklerin nispeten daha az miktarda gereksiz uyarana maruz kalmaları onların daha sakin olmalarını sağlıyor. Klinik psikolog Dr. Gregory şöyle söylüyor: “Sık sık unuttuğumuz şey, her şeyin bebek için yeni olmasıdır. Bulaşık makinesini boşaltıyor olabilirsiniz ve etkileşime geçtiğiniz sürece bebek bunu büyüleyici bulacaktır. Gelişim Psikoloğu Dr. A. Pressman ise şöyle diyor: “Banyo zamanı, beslenme, bez değiştirme ve giyinme hem bebekler hem de küçük çocuklar için en iyi fırsatları sunar. Beyni en iyi geliştiren etkileşimlerden bazıları bakım verme anlarında gerçekleşiyor." Princeton Üniversitesi’nin yaptığı bir araştırmaya göre bebekler ve onlarla oynayan ebeveynlerinin beyinleri oyun esnasında senkronize oluyor. Detaylar için tıklayın.

Telafi mümkün!

Pandemi koşullarında 2-3 yaş çocuğunu büyütmeye çalışan bazı aileler çocuklarının adeta “patlama” yaşadığını, bazı aileler ise çocuklarının kendilerine daha fazla “yapıştığını” ve yabancılardan korktuğunu söylüyor. Ancak üzülmeyin. Her bebek kendi mizacına ve çevresel koşullara göre tepkiler geliştirir. Bebek ve küçük çocuklar söz konusu olduğunda bazı gelişim alanları üzerinde durmak ve o alanları düzenlemek sandığınız kadar zor değildir. Dikkatinizi öncelikle kendi tepkilerinize getirmeniz ilk adımdır. Sonrasında ise bebeğinizi başka bebeklerle karşılaştırmaktan ziyade, durumunu değerlendirecek bir uzman ile fikir alışverişi yapmanız daha iyi olur. Nöroplastisite özelliği sayesinde beyinde değişimin ileriki yıllarda da mümkün olduğu söyleniyor. Peki, nöroplastisite nedir? Öğrenmek için tıklayın.

Her şey bir oyun fırsatı olabilir

Beyinde yeni sinir ağı bağlantılarının oluşumunu sağlamak için dokunma, işitme ve koklama gibi farklı duyuları uyaran deneyimleri arttırmak önemlidir. Günlük yaşamda şekiller, renkler, sesler ve dokulardan yana zengin deneyimler sunun. Örneğin yemek hazırlarken kullandığınız baharatları tek tek koklamasını sağlayabilir, ona isimlerini sayabilirsiniz. Bir çocuğun bazı öğelere ilgi duyduğunda liderliğini takip etmek, nesnelere isim vermek, konuşmak, gülmek, şarkı söylemek ve okumak bebeklerin dışarıdaki dünya zor olduğunda bile öğrenmeye ve gelişmeye devam etmesini sağlar. Hepsi de basit, minimum maliyetli aktivitelerdir. Montessori felsefesine dair yaklaşımlar da yolunuza ışık tutacaktır.

Sosyalleşme için önce güven duygusu!

Gelişim psikoloğu Dr. A. Pressman, bebeğin sosyalleşmesi için mutlaka sosyal etkileşimin şart olmadığını, sosyalleşmenin başka faktörlerden etkilendiğini söylüyor ve “Pek çok sosyal etkileşimin bir bebeği daha sosyal hale getireceği biraz efsane” diyor. “Mizaç işin içine giriyor - ancak güvenli bir şekilde bağlanan bir bebeğin kendilerinin anlamlı bağlar yaratma olasılığı daha yüksektir. Güvenli ve öngörülebilir bir ortam, büyüdükçe dünyayı keşfetme konusunda kendilerini daha güvende hissetmelerini sağlıyor.”

Rutinlerin avantajlarından faydalanın

Pandemi kısıtlamaları bebeğe güvenli, ihtiyaçlarına cevap veren, öngörülebilir bir ortam sağlamak için de fırsat olabilir. Bebekler rutini sever. Rutinler bebeklerin bir sonraki aşamayı, sırada ne olacağını bilmelerini ve güvende hissetmelerini sağlar. Kısıtlamalar süresince evde tekdüze geçen günler, aslında bölünmeyen rutinleri sağlamak için bir fırsat sunar. Böylece bebeğinizin ek gıdaya geçiş, diş çıkarma, büyüme atağı gibi süreçlerinde bozulan düzene yeni karışıklıklar eklenmemiş olur. Bebeklerde uyku rutini konusunda daha fazla bilgiyi bu yazıda okuyabilirsiniz.

Bazen zor olsa da… Bebeğinizle olmanın tadını çıkarın

Bebekle baş başa olmak anne için oldukça zor olsa da bir daha geri gelmeyecek bu zamanları baş başa geçirmek aslında paha biçilemezdir. Bebek için bakımvereniyle olan düzenli etkileşim çok önemlidir. Kendinize küçük bir sosyal etkileşim ağı oluşturduktan sonra, bebeğinizle baş başa geçirdiğiniz vakitleri olabildiğince verimli kılmaya çalışın. Bunun içinse çok fazla şeye ihtiyacınız yok! Birlikte dans etmek, yastık ve minderlerden parkur hazırlamak, duyuları uyaran oyuncaklarla oynamak, ev işlerini birlikte yapmak aslında bebeğiniz için gerçek bir hayat okuludur.

Derleyen ve çeviren: Senem Tahmaz

Referanslar:

Clint Witchalls “Pandemic babies: how COVID-19 has affected child development” (2021) Şuradan alındı: https://theconversation.com/pandemic-babies-how-covid-19-has-affected-child-development-155903

NYTimes “How the Pandemic Is Affecting What Babies and Toddlers Learn” (2020) Şuradan alındı: https://www.nytimes.com/2020/10/14/education/learning/babies-toddlers-pandemic.html

Harvard Uni. Center on the Developing Child “Executive Function & Self-Regulation” Şuradan alındı: https://developingchild.harvard.edu/science/key-concepts/executive-function/