Mitolojilerde öğretmen figürü, bilgi ve ustalığın aktarımını temsil eden en eski arketiplerden biridir. Kahramanları eğiten bilge varlıklardan yazıyı icat eden tanrılara, sınayıcı eşik bekçilerinden kültürü ileri taşıyan ateş getiricilere kadar bu arketip geniş bir yelpazede karşımıza çıkar. Öğretmek burada soyut bir rehberlikten ziyade, teknik beceri, zihinsel kavrayış ve kutsal bilginin aktarımı gibi somut kültürel işlevler taşır.

Yunan mitolojisinde Chiron bu arketipin güçlü bir örneğidir. Diğer kentauroslardan farklı olarak tıp, müzik, avcılık ve savaş sanatları konusunda uzmandır ve Herakles, Asklepios, Akhilleus, Jason gibi pek çok kahramanın eğitmeni olarak anılır. Onun öğretmen figürü olarak önemi, geniş disiplinlerdeki bilgisini sistematik biçimde aktarmasına ve mitolojik eğitim geleneğinin kurucu bir unsuru olmasına dayanır.

Öğretmen arketipinin zihinsel ve kavrayışa dayalı yönü yine Tanrı Hermes’te (Merkür) belirginleşir. Hermes, tanrıların habercisi olmasının yanı sıra yazı, söz, dil, mantıksal ilişki ve yorumlama ile ilişkilendirilmiştir. “Hermeneutik” kavramının kökeni de buraya uzanır. Hermes, bilginin dolaşımını sağlayan ve anlamı çözen figür olarak öğretmenin kavramsal ve zihinsel tarafını temsil eder.

Bu zihinsel öğretimin daha düzenleyici ve sistemli biçimi ise Mısır mitolojisinde Thoth’ta karşımıza çıkar. Thoth, yazının mucidi sayılır ama aynı zamanda matematiğin, astronominin, ölçümün ve zamanlamanın koruyucusu olarak da bilinir. Tanrıların davalarını kayda geçirir ve bilgiyi yalnızca aktaran değil, biçimlendiren ve koruyan bir öğretmen arketipidir.

Bu iki figürle bağlantılı olarak, İslamî geleneğin erken dönemlerinde de İdris peygamberin hem Hermes hem de Thot’la özdeşleştirildiği anlatılar ortaya çıkmıştır. Bazı klasik kaynaklarda İdris, yazıyı ilk kullanan, terziliği öğreten, hesap ve ölçü ilmini bilen peygamber olarak geçer; bu özellikler onun “öğreten figür” kimliğini güçlendirmiş ve antik bilgelik geleneğinin taşıyıcılarıyla ilişkilendirilmesine zemin hazırlamıştır. Benim en çok sevdiğim nokta ise etmiolojik açıdan da ilgi çekici bir bağlantı olmasıdır: İdris adı Arapça -drs köküyle ilişkilendirilir; aynı kökten ders, medrese, müderris gibi öğrenme öğretme kelimeleri türemiştir buradan. Bu kök bağlantı, yazı ve bilginin öğreticisi olarak anılan İdris’in yine öğretmen arketipiyle birleşmesini anlamlı kılar.

Mitlerde öğretmenler salt bilge figürler değillerdir. Eşiğin bekçileri olarak bilinen sınayıcı figürler, sonra masallardaki yaşlı adam, yaşlı kadınlar, kapı ustası veya orman bekçileri, onlar da bilgiye erişimin şartlı olduğu hakikatini simgelerler. Bu varlıklar öğretmenliklerini bilgi vererek değil, erişimi denetleyerek icra eder; arketipin sınayıcı yüzünü oluştururlar.

Bir diğer öğretici figür de Prometheus’tur. Öyle ya bir zamanlar sadece tanrıların olan ateşi çalıp insanlara vermiştir en nihayetinde. Yalnızca teknik becerilerin değil, üretim, metal işleme ve teknolojik ilerlemelerin temelini sembolize eder aslında Prometheus. Meteus-metis bilgelik ve akılla ilişkilidir zira. Pro- ön eki ilk ve önce anlamına gelir. Dolayısıyla önceden gören ya da bilen gibi bir anlam barındırır: biz de buna vizyoner olmak deriz değil mi? Prometheus, tam da bu noktada bilginin otoriteye rağmen aktarılması gerektiğini temsil eden “devrimci öğretmen” modeli olur bize. Ve nice Prometheus’larla doludur yeryüzü...

İşin özü, öğretmen mitolojik düzlemde yalnızca bir rehber değil, kültürün taşıyıcısı, bilginin düzenleyicisi, anlamın yorumlayıcısı ve ilerlemenin tetikleyicisidir.

Ve modern dünyada öğretmenlik hâlâ aynı arketipsel derinliğin izini taşır, en azından arketip özünde orada hep aynı durmaktadır: sınıfta bir kavramı açıklarken Hermes’in zihinsel çevikliğini, bilgiyi yapılandırırken Thot’un düzenleyici aklını, yaratıcı düşünmeyi teşvik ederken Prometheus’un kıvılcımını, öğrencinin potansiyeline dokunurken Chiron’un usta eğiticiliğini sürdürürüz. Bugünün öğretmeni, antik çağın bilgelik zincirinin son halkasıdır. Çünkü bilgi çağında bile değişmeyen bir gerçek vardır. İnsan, biri ona yolu gösterdiğinde kendi yolunu bulur.