Kanadalı bilim adamı Christopher Charles, yedi yıl önce Kamboçya’yı ziyaret ettiğinde, aneminin büyük bir kamu sağlığı sorunu olduğunu fark etti. Dr Charles, Kandal bölgesindeki köylerde, canlı, sağlıklı çocuklar yerine zihin gelişimleri yavaş, zayıf ve küçük çocuklarla karşılaştı. Kadınlar, yorgunluk ve baş ağrıları ile uğraşıyordu, çalışacak durumda değillerdi.

Hamile kadınlar, doğumdan önce ve sonra ciddi sağlık komplikasyonları ile karşı karşıya kalıyorlardı.

O zamandan beri demir, Dr Charles için takıntı haline geldi.

Anemi, çoğunlukla doğum yapabilecek yaştaki kadınları, ergenlikteki gençleri ve küçük çocukları etkileyen dünyanın en yaygın beslenme sorunudur. Bu durum, Kamboçya gibi gelişme aşamasındaki ülkelerde kadın ve çocuk nüfusunun yaklaşık %50’sini etkiliyor; sebep ise çoğunlukla demir eksikliği.

Standart çözümler, yani demir alımını artırmak için kullanılan demir takviyeleri ya da tabletler pek işe yaramıyor. Çünkü tablet fiyatları makul değil ve tabletler yaygın şekilde mevcut değiller. Görülen yan etkiler de insanları tabletlerden uzak tutuyor.

Bir parça demir

Dr Charles alışılmışın dışında bir yöntem önerdi. Dökme demir gereçlerde yemek pişirmenin yiyeceğin demir içeriğini artırdığını gösteren önceki araştırmalardan esinlenen Dr Charles, tencereye eritilmiş metalden yapılan bir demir parçası koymaya karar verdi.

Kamboçya kültüründe şansın sembolü olan balık şeklindeki icadı, ülkedeki birçok kadının ve çocuğunun eksikliğini çektiği besleyici maddelerin tüketimine olanak sağlamak amacıyla doğru oranda demir salınımı yapacak şekilde tasarlandı.

Tarif basit, diyor Dr Charles. “Suyu ya da çorbayı, içinde demir balık ile en az 10 dakika kaynatın. Böylelikle balıktan sızan demir artacaktır. Sonra demiri çıkarabilirsiniz. Şimdi de biraz limon suyu ekleyin; demir emilimi açısından önemlidir."

Dr Charles, demir balığın her gün doğru şekilde kullanılması durumunda, bir yetişkinin tavsiye edilen günlük demir ihtiyacının yaklaşık %75’ini, çocuklarda ise daha fazlasını sağlayabileceğini söylüyor.

Kamboçya’nın bir bölgesinde birkaç yüz köy kapsamında yapılan deneyler, katılımcıların yaklaşık yarısının 12 ay sonunda anemiden kurtulduğunu gösterdi.

Yapmanız gereken tek şey demir balığı yemek pişirmede kullanmak

Pişirme tavsiyesi: En iyi sonuçlar için, balığı tencereye koyduğunuzda, bir çağ kaşığı limon suyu ekleyin.

Unutmayın – balığı tam 10 dakika boyunca tencerede tutun ve sonra alın.

Adım 1: Balığı temizleyin.

Adım 2: Balığı kaynayan suya koyun. 10 dakika sonra alın.

Adım 3: Malzemeleri tencereye koyun.

Adım 4: Demir zengini yemeğinizin keyfini çıkarın.

Demir Balığın etkisi

Lucky Iron Fish dünyanın dört bir yanındaki milyonlarca insanın hayatını değiştirebilir. 46.000’den fazla erkek, kadın ve çocuk'tan oluşan 10.000’den fazla aileye yardım etti bile. Bu insanlar artık hayatlarını daha sağlıklı ve daha verimli yaşamaya başladı.

Demir seviyesi artan kişiler

* hastalıklara karşı daha dirençli oluyor,

* daha enerjik oluyor, baş dönmesi ve bayılma vakaları çok azalıyor,

* daha kolay odaklanabiliyor,

* ve idrak etme sorunları azalıyor.

Demir seviyesi artan kadınlar

* düşük kiloda bebek dünyaya getirme olasılıkları azalıyor,

* prematüre bebek doğurma riskleri azalıyor.

Demir seviyesi artan çocukların

* fiziksel ve zihinsel gelişimlerini engelleyen unsur ortadan kalkmış oluyor,

* derslerine daha kolay odaklanabiliyorlar.

‘Tabletlerden daha iyi’

Liverpool Tropik Tıp Okulu uluslararası kamu sağlığı departmanı başkanı Prof Imelda Bates, demir balığın memnuniyetle karşılanacak bir gelişme olduğunu söylüyor.

“Bu tür yaklaşımlar, gerçekten tadı berbat olan demir tabletlerinden çok daha iyi. Eğer kültürel açıdan kabul edilebilir bir şeyse ve çok masraflı değilse, anemi konusundaki her türlü iyileşme, büyük yararlar sağlayacaktır.”

Şu an Kamboçya’da yaklaşık 2500 aile demir balığı kullanıyor. Gavin Armstrong tarafından kurulan Lucky Iron Fish şirketi, ülkedeki hastanelere ve sivil toplum örgütlerine yaklaşık 9000 balık dağıttı.

Aneminin boyutu

Dünya Sağlık Örgütü, yaklaşık 2 milyar insanın – yani dünya nüfusunun %30’dan fazlasının – anemik olduğunu belirtiyor; çoğunlukla demir eksikliği sebebiyle. Örgüt, demir eksikliğini durdurmanın insanlar ve ülkeler için öncelik olduğu söylüyor.

Dünya Sağlık Örgütü'ne göre demir balığın yararları azımsanamayacak ölçüde. Uygun tedavi, kişisel sağlığı iyileştirebilir, ulusal verimliliği %20 oranında artırabilir.

Ancak aneminin farklı formları da var. B12 ve A vitaminleri eksikliği, sıtma gibi parazit enfeksiyonları ve diğer bulaşıcı hastalıklar sebebiyle de görülebiliyor.

İşler bu noktada karmaşıklaşıyor, diyor Prof Bates.

“Anemi, çok-etkenli bir problem. Birçok farklı sağlık sorununun son ürünü. Ve gelişme aşamasındaki ülkelerde, insanların vücutlarında yeterince demir olup olmadığını ölçmek çok zor.”

Ve sonuç olarak, ne kadar insanın demir eksikliği çektiğini bilmek, kolaylıkla halledilebilecek bir şey değil, diyor Bates.

Pirinç diyeti

Demir eksikliği anemisi görülen kişilerde, sebep çoğunlukla yetersiz beslenme. Ve Kamboçya’da da durum bu, diyor Dr Charles.

“Ciddi derecede yetersiz besleniyorlar – büyük bir tabak beyaz pirinç ve belki biraz da balık. Günde iki öğün bu şekilde besleniyorlar. Bu diyet, besinsel ihtiyaçlarını karşılamıyor.”

Beslenme düzenlerinde eksik olan şey, demir zengini gıdalar, özellikle de kırmızı et. Ispanak gibi yeşil yapraklı sebzeler, demir açısından o kadar da zengin değiller ve yararlı olabilmeleri için fazla pişirilmemeleri gerekiyor.

Lucky Iron Fish projesi kapsamında, dünyanın dört bir yanına, ihtiyaç duyulan bölgelere, Kanada, ABD, Avrupa gibi ülkeler de dâhil olmak üzere balık dağıtma planlanıyor.

O halde herkes geri dönüştürülmüş metal araba parçalarını çorbasına mı koymalı?

Uzmanlara göre, bunu yapmamak için hiçbir sebep yok. Gelişmiş ülkelerde anemi seviyesinin çok daha düşük olmasına ve hamile kadınlar, veganlar vs için önemli olan demir zengini gıdalara erişimin çok daha kolay olmasına rağmen.

Demir eksikliği vücuda ne yapar?

Demir eksikliği anemisi, vücuttaki demir yetersizliğinin kırmızı kan hücrelerinin sayısında azalmaya sebep olmasıyla ortaya çıkan bir durumdur.

Demir, kana oksijen gitmesini sağlayan kırmızı kan hücrelerinin üretilmesinde kullanılır.

Normalden daha az sayıda kırmızı kan hücresi olduğunda, organlara ve dokulara yeterince oksijen iletilemez. Bu durumun sonucunda, yorgunluk, nefes darlığı, kalp çarpıntısı ve solgun ten rengi görülür.

Tedavi edilmediği takdirde, insanları hastalıklara ve enfeksiyonlara karşı daha yatkın hale getirir. Hamile kadınlar ve çocuklar, özellikle hassastırlar. Aneminin gebelikte gerçekleşen ölümlerin %20’sinde pay sahibi olduğu düşünülüyor.