Tsunami nedir?

Tsunami, bir su kütlesinde suyun yer değiştirmesi sonucu oluşan dalgaları tanımlamak için kullanılan bir terimdir ancak kelime kökü olarak Tsunami kelimesi, Japonca'dan gelir ve "liman dalgası" anlamını taşır. Tsunamiler 30-30 metre yüksekliğindeki dalgalarla saatte 30-50 km hızla seyahat edebilir. Sellere neden olur ve ulaşımı, elektriği, iletişimi ve su tedarikini kesintiye uğratırlar.

Tsunami ve gelgitlerin her ikisi de iç kısımlara doğru hareket eden su dalgaları üretir, ancak tsunami durumunda suyun iç kısımdaki hareketi çok daha büyük olabilir ve inanılmaz derecede yüksek ve güçlü bir gelgit izlenimi verebilir. Son yıllarda, "gelgit dalgası" terimi özellikle bilim camiasında gözden düşmüştür çünkü tsunaminin aslında suyun yer değiştirmesinden ziyade ay ve güneşin çekim kuvvetiyle üretilen gelgitlerle hiçbir ilgisi yoktur.

Bu fenomeni tanımlamak için sismik deniz dalgası terimi de kullanılır, çünkü dalgalar çoğunlukla deprem gibi sismik faaliyetler tarafından üretilir. Ancak "tsunami" gibi "sismik deniz dalgası" da tamamen doğru bir terim değildir; çünkü deprem dışındaki kuvvetler (su altı toprak kaymaları, volkanik patlamalar, su altı patlamaları, karanın veya buzun okyanusa çökmesi, göktaşı çarpmaları ve hatta hava koşulları dahil) atmosferik basınç çok hızlı değiştiğinde suyun yerini değiştirerek bu tür dalgalar oluşturabilir.

Tsunamiler Akdeniz bölgesinde ve genel olarak Avrupa'da genellikle hafife alınan bir tehlikedir. Tarihsel ve güncel (risk varsayımlarına ilişkin olarak) önem; 1755 Lizbon depremi ve tsunamisi (Azolar-Cebelitarık Dönüşüm Fayı'nın neden olduğu), her biri on bin kişinin ölümüne neden olan 1783 Calabria depremleri ve 1908 Messina depremi ve tsunamisi. İkincisi, Sicilya ve Calabria'da 123.000'den fazla can aldı ve modern Avrupa'nın en ölümcül doğal felaketleri arasında yer alıyor. Norveç denizindeki Storegga Kayması ve Britanya Adaları'nı etkileyen bazı Tsunami örnekleri, ağırlıklı olarak heyelan ve meteotsunamilere ve daha az olarak da deprem kaynaklı dalgalara atıfta bulunmaktadır.

Tsunami dalgası nasıldır?

Dalga, genellikle bir okyanus veya büyük bir gölde, büyük miktarda suyun yer değiştirmesinden kaynaklanan bir su kütlesindeki bir dizi dalgadır. Depremler, volkanik patlamalar ve diğer su altı patlamaları (sualtı nükleer cihazlarının patlamaları dahil), heyelanlar, buzul buzağıları, göktaşı çarpmaları ve suyun üstünde veya altında meydana gelen diğer rahatsızlıkların tümü, bir tsunami oluşturma potansiyeline sahiptir.

Tsunami dalgaları normal deniz dalgalarına benzemez çünkü dalga boyları çok daha uzundur. Bir tsunami, kırılan bir dalga gibi görünmek yerine, başlangıçta hızla yükselen bir gelgite benzeyebilir ve bu nedenle bunlara genellikle gelgit dalgaları denir. Ancak suyun yer değiştirmesi nedeniyle oluşan tsunami, hem rüzgarın oluşturduğu normal okyanus dalgasıyla, hem de Ay ve Güneş'in su kütleleri üzerindeki çekim kuvvetiyle oluşan gelgitlerden farklıdır.

Tsunamiler genellikle dakikalardan saatlere kadar değişen sürelere sahip ve "dalga treni" olarak adlandırılan bir dizi dalgadan oluşur. Büyük olaylar nedeniyle onlarca metrelik dalga yükseklikleri oluşturulabilir. Tsunamilerin etkisi kıyı alanlarıyla sınırlı olsa da, yıkıcı güçleri çok büyük olabilir ve tüm okyanus havzalarını etkileyebilir; 2004 Hint Okyanusu tsunamisi, Hint Okyanusu sınırındaki 14 ülkede en az 230.000 kişinin ölümü veya kaybolmasıyla insanlık tarihinin en ölümcül doğal felaketleri arasında yer aldı.

Tsunami nasıl oluşur?

Bir tsunaminin ana üretim mekanizması (veya nedeni), önemli miktarda suyun yer değiştirmesi veya denizin bozulmasıdır. Suyun bu yer değiştirmesi genellikle depremlere, heyelanlara, volkanik patlamalara, buzul buzağılarına veya daha nadiren meteoritlere ve nükleer testlere atfedilir. Bu şekilde oluşan dalgalar daha sonra yerçekimi tarafından sürdürülür. Tsunami oluşumunda gelgitlerin hiçbir rolü yoktur.

Tsunamiler iki mekanizmayla hasara neden olur: yüksek hızda hareket eden bir su duvarının önüne çıkanları parçalama kuvveti ve büyük miktarda suyun karadan çekilip, dalgalar hareket etmese bile büyük miktarda molozu kendisiyle birlikte taşımasının yıkıcı gücü. Tsunami dalgası sığ suya girdiğinde yavaşlar ve genliği (yüksekliği) artar.

Tsunamilerin yaklaşık %80'i Pasifik Okyanusu'nda meydana gelir, ancak göller de dahil olmak üzere büyük su kütlelerinin olduğu her yerde meydana gelebilirler. Bunlara depremler, heyelanlar, volkanik patlamalar, buzul buzağıları ve bolitler neden olur.

Tsunami, deniz tabanının aniden deforme olması ve üstteki suyun dikey olarak yer değiştirmesi sonucu ortaya çıkabilir. Tektonik depremler, Dünya'nın kabuk deformasyonuyla ilişkili özel bir deprem türüdür; Bu depremler deniz altında meydana geldiğinde deforme alanın üzerindeki su denge konumundan çıkar. Normal faylar üzerindeki hareket de deniz tabanının yer değiştirmesine neden olacaktır, ancak bu tür olayların en büyüğünün boyutu normalde önemli bir tsunamiye yol açamayacak kadar küçüktür.

Tsunami nasıl gerçekleşir?

Tüm dalgaların pozitif ve negatif zirveleri, yani bir tepe ve bir çukuru vardır. Tsunami gibi yayılan bir dalga durumunda, her ikisi de ilk ulaşan olabilir. Kıyıya ilk varan kısım sırt ise, karada ilk fark edilen etki büyük bir kırılan dalga veya ani su baskını olacaktır. Bununla birlikte, ilk ulaşan kısım bir çukur ise, kıyı şeridi önemli ölçüde gerileyerek normalde su altında kalan alanları ortaya çıkaracağı için bir dezavantaj meydana gelecektir. Dezavantaj yüzlerce metreyi aşabiliyor ve tehlikenin farkında olmayan insanlar bazen meraklarını gidermek veya açıkta kalan deniz tabanından balık toplamak için kıyıya yakın kalıyorlar.

Zarar veren bir tsunaminin tipik dalga periyodu yaklaşık 12 dakikadır. Bu, geri çekilme aşamasının dalganın ilk ulaşan kısmı olması durumunda denizin geri çekileceği ve deniz seviyesinin çok altındaki alanların 3 dakika sonra açığa çıkacağı anlamına gelir. Sonraki 6 dakika boyunca tsunami dalgası çukuru bir sırt haline gelir ve bu süre zarfında deniz dolar ve karada yıkım meydana gelir. Sonraki 6 dakika boyunca, tsunami dalgası bir sırttan bir çukura dönüşerek sel sularının çekilmesine ve geri çekilmenin yeniden oluşmasına neden olur. Bu, kurbanları ve enkazları karadan belli bir mesafeye sürükleyebilir. Bir sonraki dalga geldiğinde süreç tekrarlanır. Dezavantajlar kısa bir uyarı görevi görebilir ve hemen yüksek yerlere koşmak veya yakındaki binaların üst katlarını aramak hayatta kalma ihtimalini artırabilir.

İlginizi çekebilir: Deniz çekilmesi nedir?

Tsunami oluşumu önceden tahmin edilebilir mi?

Tsunami riskinin yüksek olduğu bölgelerde, dalga karaya ulaşmadan önce halkı uyarmak için genellikle tsunami uyarı sistemleri kullanılır. Tsunamiye yatkın kıyılarda (Ülkemizde İstanbul’un Adalar ilçesinde görmek mümkün) tahliye yollarını gösteren uyarı işaretleri bulunuyor.

Depremin büyüklüğü ve yeri bilinse bile tsunamiyi kesin olarak tahmin etmek mümkün değildir. Jeologlar, oşinograflar ve sismologlar her depremi analiz eder ve birçok faktöre dayanarak bir tsunami uyarısı verebilir veya vermeyebilir. Bununla birlikte, yaklaşan bir tsunaminin bazı uyarı işaretleri vardır ve otomatik sistemler, hayat kurtarmak için depremin hemen ardından zamanında uyarı verebilir. En başarılı sistemlerden biri, şamandıralara bağlanan ve üstteki su sütununun basıncını sürekli izleyen alt basınç sensörlerini kullanır.

Tsunaminin potansiyel enerjisinin hesaplanmasında zorluklar bulunur ancak yine de tsunami büyüklük ölçekleri geliştirilmiştir. 2004 ve 2011 yıllarında yoğun olarak incelenen tsunamilerin ardından 2013 yılında, değiştirilmiş ESI2007 ve EMS deprem yoğunluk ölçeklerine mümkün olduğunca yakın eşleşmesi amaçlanan Entegre Tsunami Yoğunluk Ölçeği (ITIS-2012) adlı yeni bir 12 puanlık ölçek önerildi.

Tsunamiye karşı nasıl önlem alınabilir?

• Tsunami çarpmasından önce hazırlanmak, evinize ve işinize gelebilecek hasarı azaltmanıza ve hayatta kalmanıza yardımcı olacaktır.
• Kıyı bölgesinde yaşıyorsanız, tsunami riskiniz ve yerel uyarı düzenlemeleriniz hakkında belediyenize danışın. Tahliye planlarını öğrenin.
• Deprem, okyanustan gelen yüksek bir kükreme veya suyun aniden yükselmesi veya duvarı ya da okyanus tabanını gösteren suyun aniden çekilmesi gibi olağandışı okyanus davranışları gibi potansiyel bir tsunaminin işaretlerini öğrenin.
• Bir engeliniz veya özel gereksinimleriniz varsa, destek ağınızla sizi her türlü uyarı ve acil durum yayınları konusunda uyarması için düzenleme yapın.
• Bir Ev Acil Durum Planı geliştirin ve bir Kaçış Kitini hazır bulundurun. Risk uyarısı yapıldığında kaçış kitinizi veya eşyalarınızı almak için riskli bölgelere seyahat etmeyin. Bulunduğunuz ilin dışı ile irtibatı olan bir aile acil durum iletişim planı oluşturun.
• En yakın yüksek yerin nerede olduğunu ve ona nasıl ulaşacağınızı bilin. Mümkün olduğu kadar yükseğe veya iç kısımlara çıkmayı planlayın. Kaçış rotanızı evde olduğunuz zamanların yanı sıra sahil yakınında çalıştığınız veya tatil yaptığınız zamanlar için de planlayın.
• Evden, işten ve okuldan gidiş-geliş rotalarınızı haritalandırın. Barınakları deniz seviyesinden 30 metre veya daha yüksekte veya karadan en az bir mil içeride seçin.

Tsunami esnasında ne yapmalı?

• Eğer bir depremden kaynaklanıyorsa, önce kendinizi depremden korumak için gereken çök-kapan-tutun hareketlerini uygulayın.
• Mümkün olduğu kadar iç kesimlerde yüksek yerlere çıkın.
• Deniz sularının ani yükselmesi veya çekilmesi gibi tsunami belirtilerine karşı dikkatli olun.
• Acil durum bilgilerini ve uyarıları dinleyin.
• Bulunduğunuz bölgedeki acil durum yöneticilerinin talimatlarına uyun.
• Bir tsunaminin doğal işaretlerini gördüğünüzde veya resmi bir tsunami uyarısı aldığınız anda bölgeyi terk edin.
• Eğer teknedeyseniz dalgaların yönüne dönün ve denize doğru ilerleyin. Eğer bir limandaysanız iç kısımlara gidin.
• Mümkünse kaçış çantanızı yanınıza alın.
• Güvenli bir şekilde yapabiliyorsanız evcil hayvanlarınızı yanınıza alın.
• Derhal en yakın yüksek yere veya mümkün olduğu kadar iç kısımlara doğru ilerleyin. Tahliye haritaları mevcutsa gösterilen rotaları takip edin.
• Mümkünse yürüyün veya bisiklete binin ve yalnızca gerekliyse araba kullanın. Araba kullanıyorsanız, arkanızdakilere yer açmak için tahliye bölgesinin iyice dışına çıktığınızda yola devam edin.
• Tsunamiden kaçamıyorsanız, sağlam bir binanın üst katına çıkın veya bir çatıya veya bir ağaca tırmanın veya yüzen bir nesneyi kapın ve yardım gelene kadar bekleyin.
• Tekneler genellikle 100 metreden daha derin sularda kıyıda olduğundan daha güvenlidir. Tekneleri ancak zaman varsa ve güvenliyse denize açın.
• Tsunamiyi izlemek için asla kıyıya gitmeyin. Resmi olarak her şey yolunda diyene kadar riskli bölgelerden uzak durun.
• Acil durum yönetimi görevlileri toplumunuz ve durumunuz için en uygun tavsiyeleri yayınlayacağından yerel radyo istasyonlarınızı dinleyin.

Bir tsunaminin ardından yapılması gerekenler

• Sivil savunma tavsiyeleri için radyoyu dinlemeye devam edin ve yetkililer her şeyi netleştirene kadar tahliye bölgelerine geri dönmeyin.
• Birden fazla dalga olabileceğini ve 24 saat veya daha uzun bir süre boyunca güvenli olmayabileceğini unutmayın. İlkini takip eden dalgalar da daha büyük olabilir.
• Yaralanma olup olmadığını kontrol edin ve gerekiyorsa ilk yardım alın. Yapabiliyorsanız başkalarına yardım edin.
• Gezip görmeyin.
• Sel suları binalara zarar verebileceğinden evlere veya binalara yeniden girerken çok dikkatli olun.
• Arızalı elektrik hatlarını arayın ve ilgili yetkililere bildirin.
• Eğer eviniz ya da iş yeriniz hasar görmüşse, sigorta amacıyla not alın ve fotoğraf çekin. Eğer kiralık evde oturuyorsanız, en kısa zamanda ev sahibinizle ve sigorta şirketinizle iletişime geçin.

Fırtına ve aşırı rüzgarda bu önlemleri alın

Dünyanın en ünlü 10 yanardağı

Etkileyici görünümleri ve korkutucu detaylarıyla, dünyanın en ünlü 10 yanardağı...

12

Volkanik patlama nedir? Volkanik patlama, gazların, kaya parçalarının ve/veya erimiş lavların Dünya'nın içinden bir havalandırma deliğinden Dünya yüzeyine veya atmosfere atılmasıdır. Volkanik patlamaların türü, tarzı ve şiddeti açısından geniş bir aralık olsa da bunların hepsi, Dünya'nın kabuğunu oluşturan ve şekillendiren en temel jeolojik süreçlerden biridir. Bazı volkanik patlamalar çoğunlukla gaz emisyonlarından oluşur, diğerleri nispeten sessiz sıvı lav boşalmalarıdır ve diğerleri ise felaket niteliğindeki patlamalardır. Farklı türdeki patlamalar, farklı türde volkanların oluşmasına neden olan karakteristik çökeltiler bırakır.

Bir magmanın bileşimi, viskozitesi ve gaz içeriği, patlama hızı ve magma rezervuarının boyutu, patlamaların ne kadar patlayıcı oldukları da dahil olmak üzere birçok yönünü belirler. Volkanlar doğanın inanılmaz oluşumlarıdır. Yanardağlar hakkındaki bilgiler insanları her seferinde büyülese de yerleşim yerleriyle yakın olmaları yanardağların tarih boyunca önemli birer doğal afet kaynağı olmasına da sebep olmuştur. Peki, dünyanın en önemli yanardağları hangileri? Dünyanın en büyük yanardağı ve en ünlü 10 volkanı hangisi? İşte detaylar...

1. Vezüv Yanardağı, İtalya: "Pompeii ve Romalıların Yok Edicisi" Napoli'ye yaklaşık 9 kilometre uzaklıkta bulunan Vezüv, Somma Dağı ile ortak olan ve stratovolkan olarak sınıflandırılan ünlü yanardağlardan biridir. Pompeii sakinlerinin MS 79'daki patlamadan önce bir yanardağın yanında yaşadıklarına dair hiçbir fikirleri yoktu. Patlama meydana geldiğinde, yaklaşık 24 saat boyunca 33 km'ye kadar bir enkaz bulutu fırlatıldı. Ne yazık ki Pompeii ve Herculaneum şehirleri o kadar tahrip edildi ki, onları yeniden inşa etmek için hiçbir girişimde bulunulamadı.

2. Fuji Yanardağı, Japonya: "Ateş Tanrıçası" Adını Aino kabilesinin "Ateş Tanrıçası"ndan alan Fuji Dağı, yeri, ateşi ve gökyüzünü simgelemektedir. Honshu Adası'ndaki 3776 metre uzunluğundaki karla kaplı bu yanardağ, önemli bir turistik çekim kaynağı olan beş güzel göle sahiptir. UNESCO tarafından Dünya Mirası listesine alınan Fuji Yanardağı'nın her ne kadar hareketsiz olduğu düşünülse de Fuji, her an patlayabilir.

3. Cotopaxi, Ekvador: Ekvador'un En Aktif Volkanı Doğu And Dağları'ndaki "Volkanlar Bulvarı"nda yer alan Cotopaxi volkanik zirvesinin 87 kez patladığı biliniyor. En güçlü patlamalar 1743, 1768, 1853 ve 1877'de meydana geldi ve bu da onu Ekvador'un en ünlü yanardağlarından biri yaptı. Güzel Cotopaxi, turistlerin doğayı keşfetmesine ve yaban hayatı turlarının keyfini çıkarmasına olanak tanıyan açık bir dağ çayırında yer almaktadır. Cotopaxi milli parkında halen kültür ve tema turları düzenleniyor.

4. Mayon Yanardağı, Filipinler: Mükemmel Konik Simetri Luzon Adası'nın bir parçası olan bu aktif ve çekici yanardağ Albay Körfezi'nden doğar. Emisyonlar sonucu parçalanan diğer ünlü yanardağların aksine Mayon Yanardağı tabloya benzer görünümünü koruyor. 400 yılda 53 defadan fazla patladığı biliniyor; ancak buradaki patlamalar orta şiddette. Dağın yemyeşil bitki örtüsüne sahip dik yamaçları, turistlerin gözünü kamaştırıyor.

5. Yasur Dağı, Vanuatu: Sürekli Yanan Yanardağ Denizden fark edilen sürekli patlamalar nedeniyle Yasur Dağı, "Pasifik Feneri" olarak da anılıyor. Kaptan Cook'un aktardığına göre 800 yıldır aktif olan ve bir "ışıma"yı andıran ilk patlama 1774 yılında gerçekleşti. Diğer ünlü yanardağlarla karşılaştırıldığında Yasur, Tanna Adası'nda bulunan canlı yanardağlardan en kolay ulaşılabilir olanıdır. Bununla birlikte, gözlemciler yüksek gaz riski altındadır; bu nedenle herhangi bir tektonik tehlikeden kaçınmak için burayı gezerken dikkatli olmayı unutmamak tavsiye ediliyor.

6. Krakatoa, Endonezya: "Kaydedilen En Yüksek Patlama Sesi" Krakatoa, Cakarta'nın yaklaşık 160 kilometre batısında, yüksek volkanik ve sismik aktivite bölgesinde yer alıyor. 1883'teki patlama, tüm zamanların en ölümcül ama en gürültülü patlamalarından biriydi ve Mauritius yakınındaki Rodrigues'e kadar, tam 3000 mil uzaktan duyulmuştu. Patlama, Hiroşima'ya atılan atom bombasından 10.000 kat daha güçlü bir kuvvet yarattı. Dağ, volkanologlar tarafından kapsamlı bir şekilde inceleniyor ve ziyaretçiler için bir çekim kaynağı olma halini koruyor.

7. Nevado del Ruiz, Kolombiya: En ölümcül laharlar Armero Trajedisi (Ruiz Dağı patlaması) olarak tarihe geçen olayda, Nevado del Ruiz yanardağı en ölümcül laharları üretti. Volkanik çamur veya moloz akıntıları olarak bilinen laharların oluşumu nedeniyle hem çevre hem de birçok insan zarar gördü. Dört lahar saatte 60 km hızla hareket ederek şiddetli bir sıcak kül ve lav karışımı yaydı. Geniş buzlu stratovolkan, Bogota'nın 80 mil batısında yer alıyor ve patlamadan önce 150 yıl boyunca hareketsiz kaldığı için yerel halk tarafından "Uyuyan Aslan" olarak adlandırılıyor.

8. Mauna Loa, Hawaii: Dünyanın En Büyük Yanardağı Dünyadaki diğer ünlü yanardağlar arasında Mauna Loa, kütle ve alan bakımından en büyüğüdür ve Hawaii'nin meşhur volkanlarından biridir. Mauna Loa ismi Hawaii dilinde "uzun dağ" kelimesinin tercümesidir. Tahmini 18.000 mil küp hacmindeki bu deniz altı yanardağ, Hawaii Adası'nın neredeyse yarısını kapsıyor. Mauna Loa'nın muazzam güzelliği, yerel halk ve turistler tarafından günbatımı düzenlenen pikniklerde seyrediliyor.

9. Agung Dağı, Endonezya: İklimi Etkileyen Yanardağ "Gunung Agung" adı verilen bu görkemli yanardağ, Doğu Bali'nin en yüksek yerinde yer almaktadır. Diğer ünlü yanardağların aksine Agung Dağı, onu çevreleyen iklimi etkiler. Batı nehirleri yağmur alarak onları zengin ve verimli hale getirirken, doğu kısmı ise çorak ve kısır kalır. Son patlamanın 1963 yılında meydana geldiği bu güçlü yanardağ, Bali halkı tarafından kutsal sayılıyor ve bu da burayı dini törenlerin yapıldığı bir yer haline getiriyor.

10. Ngauruhoe Dağı, Yeni Zelanda: 2500 Yıllık Volkan Yerel Maori geleneğinde Ngauruhoe'nun gerçek anlamı "sıcak taş atmak"tır, bu da onun aktif volkanizmasını ifade eder. Jeolojide Ngauruhoe Dağı, 2500 yıl önce değişen lav ve kül tabakalarından oluşan Tongariro Dağı'nın ikincil konisidir. 1839'dan bu yana yetmiş patlamanın meydana geldiği ve en sonuncusu 1977'de meydana geldiği Ngauruhoe Dağı'nda özel rehberli yürüyüşlerin keyfini çıkarabilir ve dağın her iki tarafındaki kaya sırtlarını takip edebilirsiniz. Ancak Ngauruhoe kraterleri kükürtlü gazlar salıyor; bu nedenle burayı ziyaret etmeyi planlayanlar dikkatli olmaları yönünde uyarılıyor.