PFAS ya da per ve polifloroalkil maddeleri, 1930’ların sonlarında teflonun üreticisi DuPont tarafından geliştirilen yapay maddelerdir. Şirket aslında alternatif bir soğutucu bulmayı amaçlıyordu. Ancak, deneyler sırasında kimyagerler, su ve yağı iten yapışkan beyaz bir madde keşfettiler. 1950’lere gelindiğinde, tüketici ürünleri üreticileri bu maddeyi tencere ve tavaların üzerine katmanlar halinde pişirerek kaplamaya başladılar ve bu, yumurtaların tavaya yapışmasını önlemek için harika bir çözüm oldu. Ancak, bu sentetik kaplamalar giderek daha popüler hale geldikçe, süper dayanıklı giysiler, mobilyalar ve daha birçok ürünün üretiminde standart haline geldiler.

Başlangıçta mutfak eşyalarını temizlemeyi kolaylaştıran, itfaiyecileri koruyan ve giysilerimiz ile mobilyalarımızı lekesiz tutan yenilikçi bir çözüm olarak ortaya çıkan bu keşif, zamanla tüketici ürünlerini ve gıdaları kirleten, hatta çevresel kaynaklarımıza bile sızan bir kimyasal fırtınaya dönüştü. Farkında olsak da olmasak da, farklı PFAS türleriyle sürekli temas halindeyiz ve bunlar cildimiz yoluyla emilip hızla ve farkında olmadan vücudumuza girebilir.

PFAS nerede bulunur?

Birçok PFAS türünü ürün etiketlerinde göremezsiniz. Bunun yerine, bu maddeleri yalnızca mobilya veya giysi üreticileri ürünlerinin leke ve kırışıklıklara dayanıklı olduğunu belirttiğinde veya fast food ambalajlarının yağın kıyafetlerinize ya da araba koltuklarınıza sızmasını önlediğinde fark edebilirsiniz. PFAS, hassas kaygan diş ipleri, saç bakım ürünleri ve hatta bazı markaların regl iç çamaşırları gibi kişisel bakım ürünlerinde bile bulunur.

Mama önlüklerinden mikrodalgada patlayan mısır poşetlerine, her hava koşuluna uygun kıyafetlerden fondöten, maskara ve eyeliner’a kadar, su, yağ veya leke tutmaz ya da itici özellikte olan herhangi bir şey muhtemelen bir tür PFAS içeriyordur. Ancak en korkutucu olan, PFAS içeren ürünlerden tamamen kaçınsanız bile, bu maddelerle bir şekilde temas etmekten kaçınmanın imkânsız olmasıdır. PFAS, 'sonsuz kimyasallar' olarak adlandırılır çünkü Çevresel Çalışma Grubu’na (EWG) göre, üretim ve kullanım yoluyla çevreye girdiklerinde “PFAS kimyasalları suyu kirletir, bozulmaz ve onlarca yıl boyunca çevrede ve insan vücudunda kalır.”

EWG ayrıca şu bilgiyi de paylaşıyor: “Teflon da dâhil olmak üzere PFAS ailesine ait bileşikler yalnızca tencere ve tavalarda bulunmaz, aynı zamanda dünya çapında insanların kanında, hatta Amerikalıların %99’unun kanında tespit edilmiştir.”

PFAS gerçekten zararlı mı?

İnsanlar üzerinde yapılan yeterli çalışma bulunmadığı için, PFAS’a sürekli maruz kalmanın insan sağlığına verebileceği zararların boyutu henüz tam olarak bilinmiyor. Ancak bağımsız araştırmalar ve projeksiyon modelleri, düzenli PFAS maruziyetinin yüksek kolesterol, karaciğer enzimlerinde değişiklikler, hamile kadınlarda yüksek tansiyon veya preeklampsi riskinde artış, bebek doğum oranlarında düşüş, böbrek veya testis kanseri riskinde artış, kadınlarda Tip 2 diyabet riskinde yükselme gibi olumsuz sağlık etkilerine neden olduğunu gösteriyor. Özellikle insan sağlığı üzerindeki etkilerini incelemek amacıyla Zehirli Maddeler ve Hastalık Kayıtları Ajansı (ATSDR) tarafından yürütülen çalışmalar da dahil olmak üzere, daha fazla sayıda araştırma hala devam ediyor.

2022’nin sonlarında, ABD Çevre Koruma Ajansı (EPA), tüketici ürünlerinde en yaygın kullanılan PFAS türlerinden bazılarını, özellikle PFOA (Perflorooktanoik asit) ve PFOS’u (Perflorooktan sülfonat), Tehlikeli Maddeler olarak sınıflandırdı. Bu karar, Kapsamlı Çevresel Müdahale, Tazminat ve Sorumluluk Yasası (CERCLA) kapsamında alındı. PFOA ve PFOS, 2000’li yılların ortalarından itibaren ABD’de kimyasal ve ürün üretiminden aşamalı olarak çıkarılmaya başlandı, ancak bu maddeler hâlâ uluslararası alanda kullanılmaya devam ediyor. ABD içinde ise orijinal PFOA’nın yerini GenX adı verilen yeni nesil benzer maddeler aldı ve bunların da öncekiler kadar toksik olabileceği düşünülüyor.

Üstelik, PFAS’a alternatif maddeler daha güvenli olsa bile, eski nesil PFAS’lar çevrede kalmaya devam edecek ve suyu ile toprağı kirletmeye devam edecek; ta ki birileri onları temizlemenin bir yolunu keşfedene kadar. ABD Jeolojik Araştırmalar Kurumu’nun (USGS) yaptığı bir çalışmaya göre, en az bir PFAS türü ABD’deki içme suyu örneklerinin %45’inde tespit edildi.

İlginizi çekebilir: Farkında olmadan her gün plastik tüketiyor olabilir misiniz?

Türkiye’de PFAS kullanımı

Türkiye’de de benzer şekilde PFAS kullanımına yönelik, çeşitli kısıtlamalar getirilmiştir. Bu konuda Türkiye İhracatçılar Meclisi’nin yaptığı açıklama şu şekildedir:

“Ticaret Bakanlığı tarafından yapılan bilgilendirmeye göre, Avrupa Komisyonunun, 19 Eylül 2024 tarihinde, REACH Tüzüğü (AB kimyasal mevzuatı) kapsamında, undekafloroheksanoik asit ('PFHxA') ve PFHxA ile ilgili maddelerin kullanımını kısıtlayarak insan sağlığını ve çevreyi koruyacak yeni önlemleri kabul etmektedir. Söz konusu maddelerin, Per- ve polifluoroalkil maddeler (PFAS) alt grubuna girmektedir.

Ayrıca Avrupa Çevre Ajansı tarafından 17 Eylül 2024 tarihinde yayımlanan bilgiye göre; tekstil ürünleri, Avrupa'daki en büyük PFAS kirliliği kaynaklarından birisi olarak anılmaktadır. Son derece kalıcı kimyasallar grubuna ait PFAS maddeleri, su geçirmezlik, yağ, kir ve ısı koruması ile artırılmış dayanıklılık sağlamak amacıyla giysiler, halılar ve diğer ev eşyaları dahil birçok tekstil bazlı üründe yaygın olarak kullanılmaktadır. Bununla birlikte, bozulmadan uzun süre kalabildiği için insan, hayvan ve çevrede birikerek ciddi sağlık ve çevresel riskler doğurmaktadır.

İlaveten, söz konusu düzenlemenin, tekstilde geri dönüşümü kolaylaştırması vesileyle döngüsel ekonomiye katkı sağlayacağı değerlendirilmektedir. PFHxA kısıtlamasının, Resmi Gazete'de yayımlanmasından 20 gün sonra resmi olarak yürürlüğe yürürlüğe girmesi ve geçiş sürelerinin, kullanım alanına bağlı olarak 18 ay ile 5 yıl arasında değişmesi öngörülmektedir.”

Tüketiciler PFAS hakkında ne yapabilir?

Panik yapmaya gerek olmasa da, tüketicilerin daha fazla araştırma yapılıp, sonuçlar açıklanana ve daha fazla düzenleme getirilene kadar daha bilinçli seçimler yapması gerekiyor. Çevremizdeki birçok sentetik ve üretilmiş 'konfor' ürünü gibi ürünlerde, PFAS maruziyetinin miktarı ve süresi büyük önem taşır. Kontrol edebileceğiniz durumları, mutlaka kontrol etmelisiniz. Vücudunuza binen yük ne kadar az olursa, olumsuz etkilerle karşılaşma olasılığınız da o kadar düşük olur.

Günlük PFAS maruziyetini azaltmanın yolları

• Yapışmaz tava ve tencereleri paslanmaz çelik, dökme demir veya seramik gibi toksik olmayan mutfak gereçleriyle değiştirin. Özellikle sık kullandığınız ve kaplaması aşınmaya başlamış bir tavanızı değiştirmek bile büyük bir fark yaratabilir.

• Günlük kullanım için doğal elyaf giysiler ve PFAS içermeyen kıyafetler satın alın. Organik pamuk, keten ve esnemeyen denim kumaşları tercih edin. Ayrıca PFAS içermeyen regl iç çamaşırları da iyi bir tercih olacaktır.

• Doğal ve organik içeriklerle üretilmiş kişisel bakım ürünlerini seçin. Su geçirmez maskaralardan ve kaplamalı diş iplerinden kaçının. Cilt bakım ürünlerinizin içeriğini açıkça belirten markaları tercih etmeniz de bu anlamda önemli bir adım olacaktır.

• Gıda ambalajları konusunda bilinçli olun. Kaplamasız karton, biyolojik bazlı mum (bio-wax) veya PLA (biyobozunur plastik) gibi daha güvenli ambalajları tercih eden gıda şirketlerini ve restoranları destekleyin. Yağa ve lekeye karşı endişeniz varsa, arabanızda dizlerinize koyabileceğiniz bir havlu bulundurabilirsiniz.

• Organik beslenmeye çalışın, ancak PFAS’ların toprakta bulunabileceğini de unutmayın. Ne yazık ki organik tarım da PFAS içermeyen toprak garantisi vermez, çünkü bu kimyasallar çevrede uzun süre kalıcıdır. Ancak bazı geleneksel tarım yöntemlerinde kullanılan biyokatı gübreler yerine, organik tarımda bu tür gübrelerin kullanılmaması önemli bir avantaj sağlar.

Daha bilinçli tercihler yaparak ve düzenlemelerin sıkılaştırılmasını destekleyerek PFAS maruziyetimizi azaltabilir ve daha sağlıklı bir çevreye katkıda bulunabiliriz.

Kaynak: Randi Donahue. “What Are PFAS And Do We Need To Worry About Them?”. Şuradan alındı: https://www.thegoodtrade.com/features/what-are-pfas/.