Madde bağımlılığı ve beyinde yarattığı değişim

Madde bağımlılığı kronik, yani tekrarlayabilen bir beyin hastalığı olup, kişinin uğradığı zararın farkında olmasına rağmen, önlenemeyen bir şekilde maddeyi kullanmaya devam etmesiyle karakterizedir. Bir beyin hastalığıdır çünkü kullanılan bu maddeler beynin hem yapısını hem de işleyişini değiştirmektir. Bu değişimler uzun süreli olabilir; eğer madde kullanımına, beyin gelişiminin devam ettiği erken yaşlarda, ergenlikte başlandıysa kalıcı da olabilmektedir. Değişime neden olduğu, zarar verdiği, hasarlara yol açtığı zaten duyduğumuz şeyler. Bu yazıda, değişimin nasıl gerçekleştiğini, en azından bir boyutuyla açıklamaya çalışacağım.

Önce, beynimizdeki normal işleyişin nasıl olduğuna bakalım.

Hayatınızda zevk aldığınız şeyleri bir düşünün. Sevdiğiniz bir yemeği yemek, favori tatlınız eşliğinde kahvenizi yudumlamak, güzel bir manzarayı seyretmek, sevdiğiniz kişiyle el ele yürümek, dostlarla sohbet etmek, film izlemek, hobinizle uğraşmak... Liste uzar gider.

Bunlar kişiden kişiye farklılaşmakla birlikte bize iyi gelen, yaşam enerjimizi, yaşamla ilgili motivasyonumuzu diri tutan, bize iyi geldiği, haz verdiği için de tekrarlamaya güdülendiğimiz faaliyetlerdir. Haz veren davranışları tekrar etmemiz için beynimiz bizi yönlendirir. Burada haz, ödüldür. Ödüllendirilen davranışların ise tekrarlanma ihtimali yükselir.

Çocuğunuza bir komiklik yaptığınızda "yine yap, yine yap" diye yerinde zıplaması; bir dilim tatlı yedikten sonra, bir dilim daha yemek ya da yememek arasında kaldığınız o zor anlar... Tüm bu süreçlerde ortada hoşa giden bir faaliyet var ve beynimiz dopamin salgılıyor. Beyin hücreleri arasında dopamin dolaşımı devam ettikçe zevk alıyoruz. Beynimiz, sonsuza kadar bu halde yaşamaya ihtiyacımız olmadığını bildiği için “Dostum, doyuma ulaştın, biraz da sonraya bırak” diyerek, denge durumuna geçme maksadıyla dopamin salınımına ara verir, hücreler arasında salınmış olan fazla dopamini geri alır ve kişi normal hale, denge haline geri döner.

Madde kullandığımız zaman, beynimizde neler oluyor?

Kullanılan maddeye göre değişmekle birlikte, o maddeye ait moleküller, beynimizde dopamin gibi hareket edebilir, aşırı dopamin salgılanmasını sağlayabilir, aynı zamanda beyin hücreleri arasındaki fazla dopaminin geri alınmasını engelleyen bir işlevde bulunabilir. Yani kişinin aldığı madde, beyni bir dopamin bombardımanına maruz bırakıyor, aşırı neşe ve gevşemişlik hissi yaşatıyor.

Ancak bu durum zamanla, beynimizin "Dostum, bu kadar dopamin fazla" diyerek, kendisini denge haline sokabilmesi için bir takım değişiklikler yapmasına neden oluyor. Bunu da dopaminin ulaşması gereken hücre reseptörlerini (dopamini kabul eden hücre kanalları) azaltarak yapıyor. Aynı zamanda beynimiz, madde kullanımı dışında dopamin salgılamayı da reddediyor. Bütün bu değişiklikler, eskiden zevk aldığımız o şeylerden bile zevk alamaz hale gelmemize neden oluyor. Maddeyi kullanan kişi bu aşamadan sonra, aşırı neşe hissetmek için değil, normal bir insan gibi hissedebilmek, en azından birazcık bir şeyler hissedebilmek için madde kullanmaya, maddenin dozunu artırarak devam etmek zorunda kalıyor. Madde bağımlısı olan kişilerin yoğun bir depresif durum içerisinde olmalarının açıklaması budur.

Bütün bunların olmasını engellemek için izlenecek en iyi yol, maddeyi hiç kullanmamak, bir kere bile denememektir.